Palombo bravo (Columba palumbus)

Palombo nun xardín nel Cristo (Uvieo) (1/05/2023).

Hai un obra de teatro de Manuel García-Galano estrenada en Tapia en 1982 que se publicóu en multicopia pra vender y axudar nas festas del Carme, y que despóis formóu parte del libro Mareaxes tapiegos. Chámase Dous páxaros d’un tiro y acaba precisamente cua frase del título. El protagonista, Marcelo, dizla contento al ver que, despóis de todas as peripecias, él salíu alcalde y ademáis casóu a fiya. Matamos dous páxaros d’un tiro, diz. Sempre que leo ou sinto esa espresión, acórdome d’outra aparecida que temos en galego-asturiano que me pinta máis diferencial: matar dous palombos. Anque falábamos y escribíamonos muito pra comentar cuestióis lingüísticas, como gran conocedor del vocabulario tapiego qu’era el Galano, nunca ye saquéi a relucir este ditame noso de matar dous palombos… É verdá que pra titular el obra era máis tresparente y conocida el outra espresión referida a os páxaros en xeneral, pro el asunto da frase ten os sous veres.

Eso de matar dous palombos, anque nun aparece nos vocabularios d’asturiano, tamén s’usa nesta lingua, alomenos nas variantes occidentales, qu’eu téñolo sentido a naturales del conceyo de Salas. Tamén en galego debe dicirse, porque s’atopan usos literarios da espresión matar dous pombos (ou dúas pombas). En italiano dicen prendere due piccioni con una fava ‘piyar dúas palombas con úa faba’. En portugués cambían el animal y el xeito da morte: dicen matar dois coelhos de (ou com) uma cajadada ‘matar dous conexos d’úa cotapada’. En inglés usan kill two birds with one stone ‘matar dous páxaros d’úa pedrada’ y en francés dicen faire d’une pierre deux coups ‘sacar d’úa pedra dous golpes’. Noutras linguas como el holandés ou el alemán, as víctimas son moscas, que matan d’un soprido os primeiros y con un matamoscas os segundos, mentres qu’en ruso son lebres y morren d’un tiro. Como se ve con estos poucos exemplos, é universal a idea de despachar un asunto aprovetando que se fai outro y muitas linguas botan mao de comparanzas aparecidas.

Toda esta introducción lévanos al ave, al polombo, qu’é el qu’al cabo interesa aquí. En galego-asturiano, un palombo pode ser el macho ou a cría d’úa palomba (Columba livia), pro tamén ye chamamos asina a outra especie del mesmo xénero: Columba palombus. Pr’aforrar confusióis, pra titular escoyín úa denominación con adxetivo que tamén ta mui estendida xeográficamente na nosa lingua: palombo bravo. Al tratar da palomba, esplicóuse qu’el nome procedía del latín vulgar palumba (col sou masculino palumbus), pro qu’en realidá nesta lingua a palabra usábase pra chamar outra especie, Columba palumbus, porque a Columba livia chamábanye columba. Estas variacióis nas posibilidades de denominación a partir d’un étimo y d’outro tamén chegan a dalgúas linguas románicas. Por exemplo, en italiano, al palombo bravo chámanye colombaccio, palombaccio ou palombo. En francés, unde chaman pigeon á palomba (del latín pipione ‘páxaro novo piador’, ‘pichón’), al palombo poinye un adxetivo, pigeon ramier ‘palomba das canas’, anque nel suroeste de Francia tamén ye chaman palombe.

Palombo pousao nun espieiro veyo núa arribada da praya del Recosto, en Serantes (Tapia) (26/07/2020).

A especie Columba palumbus é máis grande que Columba livia y búa d’estremar polas pintas brancas que ten a entrambos laos del pescozo. Condo engala, son chamadeiras as rayas brancas das alas, del xeito d’úa media lúa. A cabeza é pequena en comparanza col corpo, qu’é agrisao, apardazao pol lombo y acolorazao pol peto. Anía nos árboles, unde amaña un nío con canías. É especie sedentaria na nosa terra, anque nel outono chegan tamén bandos a invernar dende el centro y norte d’Europa.

Al palombo chámanye en casteyano paloma torcaz ou torcaza, anque tamén se recoye a variante torcada. Ese adxetivo vén de sufixar el sustantivo latín torques ‘adorno que se pon alredor del pescozo’ y fai referencia ás pintías brancas que ten el ave nesa parte del corpo. El nome máis común en Galicia é pombo a secas, anque tamén ye chaman pombo torcaz, torcaza ou turcacia. Como s’ha a ver, en galego-asturiano dáse esa adxetivación a partir del étimo latín, anque con outras variantes. En asturiano, palombu é a denominación máis estendida, anque ás veces amécenye tamén adxetivos como bravu, torcaz, turcu, rullón ou montés.

En conto al galego-asturiano, nun s’atopa muita variación, agá nel adxetivo qu’acompañe a palombo, y ademáis esas variacióis tán estragayadas por todo el territorio, incluso convivindo en dalgús puntos. Recóyese palombo nos vocabularios da Roda, Eilao, Bual y Ponticella. Nel da Veiga, palombo bravo. En Mántaras, palombo bravo y palomba turcaza ou turcaza sin máis. Eu recoyín a denominación de palombo en Matafoyada (Tapia), Llobredo, San Xuyán y Villarín (El Franco), Cachafol (Eilao), Quintela (Santalla d’Ozcos) y Santolín (Ibias). Col adxetivo bravo, rexistréilo na Ovellariza y Penacova (Vilanova d’Ozcos), Molexón y A Mundiña (A Veiga), Balmonte, A Bouza, El Valín y Presa (Castripol), Penadecabras (Tapia), El Chao das Trabas y Villar (El Franco), Cartavio y Ortigueira (Cuaña) y Navedo (Eilao). En Mourentán (Ibias) dixéronme palombo turcaz; en Cachafol (Eilao), déronme a variante palombo turco; y nel Valín (Castripol) recoyín ademáis el nome a secas de turcaza. Nos adxetivos turcaz y turcaza é evidente el cruce, por etimoloxía popular, col adxetivo turco, favorecido ademáis pola posición átona da primeira vocal, que fai que tire a zarrarse a un u.

Tordo (Turdus philomelos)

 

Tordo nel parque de Vega (Uvieo) (11/1/2021).

El tordo ou malvís (Turdus philomelos), que son os dous xeitos máis populares de chamarye en galego-asturiano, é úa das aves que tein un canto máis melodioso. Igual qu’a merma (Turdus merula) y cuase todas as especies del xénero Turdus, son páxaros que descatan polo guapo que cantan. El macho del tordo ponse nel pico d’un árbol ou d’un louxao y empeza a cantar frases curtias y mui claras, ben veces copiadas d’outros páxaros, que vai repetindo y mudando por outras. Hasta máis de cen pode ter nel sou reportorio.

El tordo é grandín, da feitura da merma, anque un pouquín máis pequeno, pro a coloración é diferente de todo: pardo por derriba y branco amarelao nel papo y por debaxo, unde destacan as pintas marróis con forma de punta de frecha apuntando pra enriba, y del pico escuro cua parte d’embaxo marela. Al rovés qu’a merma, nun ten dimorfismo sexual, querse dicir, que nun cambía a color del plumaxe ou a grandura del corpo dependendo de se é macho ou fema. Os tordos son bus de ver en eiros, praos y parques, picotiando nel tarrén buscando minocas, viermos, frutos, bichíos… É mui característico cómo al andar espurren el corpo pr’adelantre y despóis érguense y poinse a velar alredor. Nel norte peninsular crían y viven todo el ano, anque camín d’outubre empezan a chegan poblacióis del norte d’Europa fuxindo del frío.

Hai outra especie máis de Turdus qu’é residente habitual nas nosas latitudes: Turdus viscivorus, el máis grande d’este xénero, que podemos velo muitas veces erguido y ben teso, cuas alas como colgando. Y hai outros tres que chegan namáis a pasar a invernada: Turdus iliacus, el máis pequeno, chamadeiro pola mancha ferruxenta que ten debaxo das alas; Turdus pilaris, tamén con úa mancha ferruxenta, pro nel papo; y Turdus torquatus, el único d’estos que presenta dimorfismo sexual: os machos son mouros y as femas apardazadas, os dous con un babeiro branco.

Os tordos cazáronse muito y empezaban a escasiar. Nel occidente asturiano comíanse guisaos ou con arroz y tamén se piyaban pra ter en xaulas y sentilos cantar. Ben deitaron, y deitamos, de qu’agora a súa caza ta prohibida.

Nel mesmo parque y el mesmo día. El pico ta dexobao d’andar buscando a comida entre a terra.

Nun é un páxaro nel que repararan os vocabularios dialectales de galego-asturiano. Namáis recoye el sou nome autóctono el de Mántaras, y tamén hai dalgún dato nel ALPI (Atlas Lingüístico de la Península Ibérica), pro teño máis información que puiden xuntar das mías pezquizas. Os rexistros máis abondantes son os de tordo, denominación que me dixeron en Folgueiras, Zreixido y Abres (A Veiga), Busdemouros (Vilanova d’Ozcos), Penafonte (Grandas de Salime), Santolín y Tormaleo (Ibias), Castaedo (Villayón), Anlleo y Andés (Navia), Ortigueira (Cuaña) y Balmonte (Castripol). Datos máis veyos son os das encuestas del ALPI, que recoyeron tordo en Salgueiras (Vilanova d’Ozcos), Cuantas (Ibias), na villa de Bual y en Freal (Navia).

En conto al nome de malvís, recóyese nel vocabulario de Mántaras y nas Notas etnolingüísticas del conceyo da Veiga de Fernández Vior. Tamén apuntéi malvís nel Valín (Castripol), Bustapena y Penacova (Vilanova d’Ozcos), A Roda y Serantes (Tapia) y Carbueiro (Ibias). En Balmonte (Castripol) y Zreixido (A Veiga) constatéilo convivindo cua denominación de tordo.

Relacionao cua color del ave, déronme dúas denominacióis que quizáis tán mezcradas con nomes conocidos d’outras aves tamén d’esa coloración: pardel en Cartavio (Cuaña) y pardón en Penafonte (Grandas). 

A palabra tordo vén del nome que se ye daba a este xénero d’aves en latín, turdus, anque tamén ye chamaban así a pexes da mesma color. Según destaca García Arias, quizáis xa d’entoncias seña el uso del nome como adxetivo cromático. Qu’eu sepa, como tal en galego-asturiano namáis s’aplica a os cabalos con pelo entre mouro y branco, con pencas escuras. Del mesmo étimo turdus pinta vir el noso verbo tordiar ‘andar entornándose pra un lao y pra outro, andar en ciszás por causa d’un mal ou por tar enfilao’. Y hasta s’usa el término despectivo torda pra chamar a daquén que nun é mui listo. Esas ideas d’andar con dificultá ou tar un pouco afatao tein toda a traza de tratarse de desprazamentos del significao a partir del nome del páxaro. Os estudiosos destacaron xa hai muito tempo el avezo del tordo de fartarse d’olivas ou uvas y quedar despóis tresposto pra esplicar espresióis en casteyano como tener cabeza de tordo, comparanza que s’aplicóu non solo al que taba mariao senón tamén al que nun tía muita listeza, así qu’el verbo casteyano aturdir pode ter esa orixe, como esplica Coromines.

Outro tordo nel parque de Vega (Uvieo) (13/1/2021).

En conto a malvís, os etimólogos búscanye a orixe nel nome del ave nel francés antigo, malvis, qu’hoi é mauvis. El caso é que tuvo fortuna na península, sobre todo nel norte. Xa se víu qu’a denominación atópase por muitas partes del territorio del galego-asturiano, anque sin amañar úa zona compacta y ás veces convivindo cua máis xeneral de tordo. En asturiano úsase muito: hai datos dende Cangas del Narcea hasta Llanes y dende el Cabo Peñes hasta Quirós, y tamén nel noroeste de Lión. Como pasa col galego-asturiano, malvís compite col nome de tordu. A cousa complícase porque en muitos sitos d’Asturias chaman tordu non a Turdus philomelos, senón a Turdus merula, querse dicir, á nosa merma, así que nun é raro que nesos sitos ye chamen tordu malvís ou torda malvís, pra estremalo del outro tordu. As confusióis tamén se dan en galego-asturiano: citéi máis atrás el dato de tordo pra Turdus philomelos que me deran de Castaedo, en Ponticella (Villayón), pro nel vocabulario d’esa parroquia recóyese tordo aplicao claramente a Turdus merula. 

A distinción entre tordo y tordo malvís recóyela Aníbal Otero nel galego máis oriental, pro nun dá máis datos d’a qué especies corresponden. A denominación de tordo ou torda é a máis xeneral en Galicia, anque é verdá que malvís ta recoyido en muitos diccionarios galegos, aplicao sobre todo a Turdus iliacus. É chamadeira el aplicación d’este nome a úa das especies de Turdus que chegan de fóra nel inverno, porque tamén hai datos d’esto en puntos del norte peninsular como en Palencia (malvís) ou en Cantabria (malvís francés).

Francisco Bernís, ornitólogo y estudioso dos nomes vernáculos das aves na península, chega á conclusión de que nel ámbito lingüístico casteyano tordo especializóuse sobre todo pra referirse a outros páxaros, os estorníos, y que foi nas demáis zonas lingüísticas (y enténdese que tamén nas de contacto) unde s’aplicóu ás especies del xénero Turdus. Así y todo, el panorama é mui complexo y hai confusióis entre especies del xénero ou xeneralizacióis a todo el xénero. A denominación estándar en casteyano, mui estendida, é zorzal, qu’é palabra d’orixe árabe y que ten variantes como zarzal, torzal, zarzalero… Eso si, en toda a xeografía del casteyano úsanse outros xeitos de chamarye como tordo, tordo pardo, tordo blanco, torda, torda parda, torda francesa, tordilla, tordeja, malvís, malviz, charra, merla parda, mierla blanca… 

Arizo (Paracentrotus lividus)

 

Dous arizos nel fondo d’úa poceira da vazamar nel ribeiro da Louxeira, en Mántaras (Tapia) (13/8/2017).

Mete medo cóndo cambían as modas gastronómicas. Dalgús productos qu’antias namáis comían os probes agora ofrécense nos restaurantes máis caros y son ingrediente nos pratos máis elaboraos. É el caso dos arizos (Paracentrotus lividus), qu’antano comíanse crus nel propio ribeiro ou cocidos despóis nas casas. Acórdome de neno en Mántaras d’ir comelos en casas vecías de pescadores de vara que los coyían. Máis atrás, nus tempos marcaos pola fame, sempre nel límite da subsistencia, todo s’aprovetaba, así qu’as cáscaras baleiras dos arizos pisábanse y dábanse ás pitas ou botábanse nos hortos, pra cuitar. En Asturias, al rovés que nas comunidades vecías, sempre foi tradición consumilos y hasta tían salida comercial: a producción dos portos del noso occidente iba cuase toda pra os chigres y sidreirías del centro.

El arizo que conocemos de ver nos ribeiros y de comer nos chigres é úa raza máis das del grupo Equinoidea, unde se clasifican úas 950 especies, todas de xeito globoso y con un esqueleto esterno con pinchos. El noso arizo ten úa coloración mui variable: dende el morao hasta el castaño máis ou menos escuro, pasando pol verde. Ten un feixe de penquíos como se foran raxos con úa ventosa na punta y que ye valen pra moverse mui axeitín y pr’agarrarse á pena, ademáis de pra taparse con pedriquías, cáscaras y ouca, porque nun ye gusta a luz. Cuas espías y os dentes, pouco a pouco vai escavando os furaos unde los podemos atopar. Vive dende a veira del mar hasta os 30 m de fondura, así que son bus de ver nas poceiras que deixa a vazamar entre as pedras, muitas veces todos colocadíos en cadasóu furao. Tamén poden tar ben escondidos entre el ouca das pedras, que bus sustos daban, y ben doliosos, condo te pinchabas nelos nas maos al ir nel brao al pelín (Chondrus crispus).

A os arizos íbase cua sacadoira ou sacadoiro, un gancho como el da cocía de leña. Os marineiros tamén los coyían dende os botes, usando pra poder velos nel fondo un caxón con cristal, el espeyo ou lupa. Os arizos, aparte de pral consumo humano, valían de macizo, mazándolos y botándolos nel augua pra chamar el pexe ou pra sacar el pulpo da cova. Hai úa pedra en Salave (Tapia) que chaman A Sesta, pro qu’os marineiros tapiegos conocen como El Ariceira, así que tamén na toponimia menor podemos atopar a presencia d’estos equinoideos. En Ortigueira (Cuaña) dicíase un refrán que falaba das diferencias na dificultá de pañalos dependendo del sito: «Os arizos del Fornel nun los come quen los quer. Os arizos da Cabana cómelos quen ye dá a gana». Hoi el ditame xa nun ten aplicación porque nun se pode ir a elos, que tán vedaos sine die.

Os arizos avezan a amañar furaos unde viven, ás veces enchendo dafeito el fondo d’úa poceira como esta nel ribeiro del Mayolo en Serantes (Tapia) (9/8/2017).

A sobresplotación, tanto nos ribeiros como máis pra fóra con buceo, puxo en peligro a especie en Asturias, que leva vedada dende el ano 2016. El Centro d’Esperimentación Pesqueira (CEP) de Castripol amañóu un plan de repoblación y as autoridades asturianas, d’emparzao cua Universidá d’Uvieo, controlan cómo vai el proceso despóis de soltar cada ano, dende el 2009, miles y miles d’exemplares novos criaos nel CEP. As conclusióis son qu’a veda ten que seguir einda porque as poblacióis tán estancadas. Ademáis da presión da estracción humana, tampouco nun axudan os cambeos ambientales que se deron nel mar nestos anos y qu’afectaron ás microalgas das que s’alimentan os arizos. Falaba antias del pelín y xa costa caro ver dalgún exemplar.

Galicia, que nun ten tanta tradición gastronómica de comer estos bichíos, esporta muito arizo a Francia, Cataluña y Asturias, unde baban por elos. Os precios subiron lamar y, al chegar os meses bus, de xeneiro a abril, condo os arizos tán a punto, vense nas sidreirías y restaurantes a precios por unidá que nun hai muitos anos chegaban pra mercar un quilo.

Según el Atlas Léxico Marinero de Asturias de Barriuso chámanse arizos en todos os portos unde se fala galego-asturiano, anque a denominación tamén entra na zona del asturiano, nel porto de Veiga (Navia). Precisamente aquí dicen el refrán «En xineiru, l’arizu nel caldeiru». A partir de L.luarca xa empezan a chamaryes oricios, nome que nos portos del Cabo Peñes alterna col d’alezna. Nos que tán máis al oriente d’Asturias, danse outras denominacióis: aricia (Tazones), arancín (Llastres), arcín (La Isla, Ribesella), anque en Llanes volve rexistrarse oriciu. Hai outro arizo (Sphaerechinus granularis) de color morada y das espías curtias que se dá máis pra fóra y que, según datos del Atlas, en Tapia chaman arizo d’altura. 

A parte comestible del arizo son as súas gónadas, as glándulas xenitales, cua súa color característica condo tán maduras: marela nos machos y tirante a anaranxada nas femas. É condo se diz qu’el arizo ta chen ou chen como úa uva. A reproducción da especie é con fecundación esterna, querse dicir, fainla nel augua d’alredor botando fóra un líquido como leite unde se xuntan os óvulos y os espermatozoides. É el qu’os pescadores chaman parir, momento que marca pra elos qu’el arizo xa nun ta bon pra comer: dizse que ta malo ou parío.

El nome d’arizo prá especie maría en galego-asturiano tamén ta recoyido nos vocabularios de Mántaras, A Veiga, El Franco y Acevedo y Fernández. Aparte, dixéronmo en Serantes y Salave (Tapia), Valdepares (El Franco), Andés (Navia) y Cartavio (Cuaña), unde chaman ariza a os exemplares de color máis clara, ben sei porque se pensaría popularmente que son as femas da especie.

Arizos núa poceira nel ribeiro da Louxeira, en Mántaras (Tapia) (13/8/2017).

Según os datos de Ríos Panisse pra os portos galegos, compróbase qu’a denominación en galego-asturiano nun entra en Galicia: nos portos lugueses máis achegaos, dende Ribadeo pral oeste, chámanye orizo. Este nome sigue pola costa coruñesa cua variante con seseo oriso y, condo a costa vira y vai en dirección norte-sur, empeza a recoyerse a denominación d’ourizo y, sobre todo, con seseo: ouriso. Otras variantes máis puntuales son cachauriso, auriso y euriso.

A etimoloxía da palabra ta nel latín ericius, nome col que conocían al animal terrestre (Erinaeceus europaeus) qu’en galego-asturiano chamamos normalmente rezcacheiro. Nel máis del noso territorio nun hai úa correspondencia entre el nome del animal marín y el terrestre, cousa que si pasa noutros sitos. Como recoye Antoni Corcoll nun estudio sobre el arizo de mar, dalgúas linguas europeas, por comparanza col animal de terra, botaron mao del sou nome: erizo de mar (casteyano), ouriço de mar (portugués), eriçó de mar (catalán), hérisson de mer (francés), riccio di mare (italiano), etc. Noutras linguas usaron a comparanza cua castaña (anque non col arizo que las recubre): castagno de mar (occitano), châtaigne (francés), castagna de mar (veneciano) ou castanya de mar (catalán). A forma castaña de mar que se ve na literatura científica como sinónimo casteyano d’erizo de mar píntaye a Corcoll un uso libresco introducido dende el catalán.

É chamadeira esa coincidencia de tres realidades mui aparecidas, úa bola con pinchos, que deberon recibir el nome a partir del que daban al animal terrestre. En casteyano, galego y asturiano, a palabra erizo/ourizo/oriciu ten as tres acepcióis, mentres qu’en galego-asturiano, al ser un territorio máis pequeno, nun dá pé a tantas posibilidades: en toda a costa dicen arizo, tanto pral equinoideo como prá envoltura das castañas, mentres qu’outras variantes como ourizo ou orizo, que son as propias del estremo máis occidental y del suroccidente, aplícanse á envoltura das castañas y, menos, al animal terrestre. Se comparamos esta distribución col nome del arizo das castañas en asturiano, é al rovés qu’en galego-asturiano: grosso modo, as formas oriciu danse máis na veira norte, mentres qu’as formas arizu ou ariciu ocupan a franxa sur. 

Carrizo (Troglodytes troglodytes)

Carrizo nun valao en Brañanoceo (Mieres) (28/3/2021).

«Nun son home nin neno, senón un ser extraordinario que nunca se ve veyo. Son máis carrizo qu’el máis pequeno de vosoutros y, anque no lo creades, son tan poderoso que fago lo que se m’antoxa. Pódome trasformar nel que quira: lo mismo nun caldeiro veyo, qu’en alparagata comida dos ratos, qu’en burro ou en vaca, ¡ji, ji, ji!». Así falaba un trasno aló nel ano 1935 al presentarse a os sous lectores pra úa revista infantil que cuntaba sacar a Bibilioteca Popular Circulante (BPC) de Castripol. El orixinal taba escrito en casteyano por Paco Marinero cua colaboración de Vicente Loriente. Alejandro Sela, outro dos rapaces qu’axudaban nos labores da BPC, qu’era de Vilavedeye, encargóuse de traducilo al galego-asturiano porque nesa lingua iba salir a publicación. A quen ye entrara el arela de saber máis, pode ler el documento completo nun blog ben interesante sobre Alejandro Sela ou nel libro qu’escribín sobre a cuestión y unde recoyín esos escritos inéditos: El Teatro Aldeano da Biblioteca Popular Circulante de Castripol.

Pro se trouxen aquí este párrafo, ademáis de pra chufar el labor pioneiro d’aquelos mozos, é pra reparar nun detalle lingüístico. Sela botóu mao con muita gracia da palabra carrizo, un xeito chamadeiro y guapo d’espresalo en galego-asturiano. É acepción recoyida en dalgús vocabularios: nel de Mántaras, apunto a frase ¿A quén quererá pegar ese carrizo de nada?, sentida núa situación unde un neno pequeno quería fer máis del que podía pola súa edá y estatura. Trátase neste caso d’un sinónimo de cagarroso, término tamén usao nestos contestos. Nel vocabulario de Bual recóyese col mesmo significao cagarrizo, nel que pinta ser un híbrido entre cagarroso y carrizo. Nel vocabulario da Veiga, aparece a comparanza máis pequeno qu’un carrizo ou qu’un ovo de carrizo. Y d’este xeito xa chegamos al que vai ser protagonista d’estas renguileiras: el carrizo (Troglodytes troglodytes), un ave pequenía qu’en Mántaras describíronme como un paxarín pequeno como un ovo de quica. Como s’acaba d’esplicar, tan muido é qu’el sou nome acabóu usándose en galego-asturiano como paradigma da pequenez. Pro tamén noutras linguas: en italiano, a comparanza come uno scricciolo úsase pra dicir que daquén é mui pequeno ou que come mui pouco, igual qu’en asturiano: en Ayer recóyese a espresión comer menos qu’una cerl.lica.

Carrizo fendo equilibros nun loureiro nel monte de Mirayos, en Mántaras (Tapia) (21/8/2021).

Efectivamente, el carrizo é ún dos páxaros máis pequeneiros que pódamos ver por ei, d’us nove ou dez centímetros. Da cabeza grande, del pico dalgadín y un pouco curvao, con plumaxe acastañao, el que máis chama el atención é el rabín que ten, curtio y recachao. Anía nas arteiras, entre a bouza mui mesta y al pé de fontes ou ríos. El nío, que dalgún me describíu como un forno dos d’antano, é outro dos elementos característicos del carrizo, redondo, con un furadín mui pequeno pra salir y entrar. Aproveta regandixas ou furaos nos penedos, nos couces dos árboles ou nel tarrén que vai enchendo de mofo y herbas. El nome científico de Troglodytes remite precisamente al ave como habitante d’úa cova. Sempre anda esqueirando nos furaos buscando insectos pra comer, que tal pinta un ratoncín. Canta mui ben y mui alto pral pequenayo qu’é. Acórdome a primeira vez que vin un carrizo, que sentín pirlar núa arteira y, condo din localizao al amo d’aquel canto tan potente, pasméi de ver qu’era un paxarín tan miudo.

¿Qué datos dan sobre a súa denominación popular os reportorios locales de galego-asturiano? Recoyen carrizo os vocabularios d’Acevedo y Fernández, A Veiga, Mántaras, A Roda, El Franco y Bual. Neste último y nel de Castaedo y Monón (Ayande) recoyen a forma feminina, carriza, que tamén se dá en Mántaras. A denominación máis oriental documentada na bibliografía é el dato da parroquia de Ponticella (Villayón), zarrica, qu’é ún dos nomes que ye dan en asturiano. Precisamente, en Tox, na parroquia naviega de Vil.lapedre, ta recoyida esta forma, anque tamén se fala del furasebe, pro non como sinónimo, y del que se diz que fai os níos con mofo. Sicasí, nel vocabulario de Santa Marina y Vigu, nel mesmo conceyo y con úa fala aparecida, namáis se recoye el furasebe, con úa descripción del nío con xeito de bola que concuaya col noso paxarín.

Podo macizar máis a distribución territorial da denominación en galego-asturiano pral noso paxarín con un bon feixe de rexistros que fun xuntando nestos anos perguntando aquí y aló. A falta d’outros datos que podan afinar el detalle d’estas informacióis, adelanto a repartición que dibuxan: el nome en masculino é el máis usao en galego-asturiano, mentres qu’a forma feminina dáse sobre todo nel metá nororiental, nos conceyos d’Eilao, Bual, Navia, Cuaña, El Franco y Tapia, anque cuase sempre compartindo territorio cua variante masculina. A forma zarrica, cua variante zarrico, recóyese en Navia y Villayón, resultaos que siguen hacía el asturiano y qu’ademáis entran hacía conceyos como Eilao ou El Franco en convivencia cuas variantes carrizo y carriza.

Carrizo pousao nun zarramento d’un prao en Brañanoceo (Mieres) (28/3/2021). Estrémase muito ben a ceya claría que tein.

Vou al detalle dos meus datos inéditos. Rexistréi carrizo nel conceyo de San Tiso d’Abres en Vilela de Baixo; nel da Veiga, na Mundiña, Molexón y Penzol; nel de Castripol, nas Figueiras, Barres, A Bouza, As Campas, El Valín, Granda, Sabugo, Presa, Trigo, A Veiga dos Molíos, Brañatruiye, Obanza, Os Niseiros, Vilarín y Santa Colomba; nel de Vilanova d’Ozcos, en Busdemouros, Bustapena, A Ovellariza y Batribán; nel de Taramunde, en Bres; nel de Santalla d’Ozcos, en Quintela y Santalla; nel de Grandas, en Castro, Grandas y Penafonte; nel d’Eilao, en Cachafol; nel de Bual, en Cova; nel de Tapia, na Roda y Xarias; nel del Franco, en Miudes, Villar, Arancedo, El Castro de Riba, El Chao das Trabas, Villarín y Llobredo; nel de Cuaña, en Cartavio, Lloza y Ortigueira; nel d’Ibias, en Carbueiro, Mourentán, Santolín y Tormaleo. A forma con diminutivo, carricín, déronma tamén en Cachafol (Eilao).

Apuntéi carriza nel conceyo de Tapia, en Serantes, Penadecabras y Salave; nel del Franco, en Villar, Villarín, San Xuyán, Villalmarzo; nel de Cuaña, en Lloza, Vivedro y Trelles; nel de Navia, en Salcedo; y nel d’Eilao, en Eirías. En conto a zarrica, rexistréila en Villar (El Franco), nel Monte (Navia) y Navedo (Eilao), mentres qu’en Sante (Navia) dixéronme zarrico.

A denominación en Galicia é carrizo ou carriza, mentres que nel Bierzo tán documentadas formas como carriza ou carrucín. En portugués danse denominacióis como carriça, carricinha ou carruíra. En asturiano, ademáis de zarrica, danse formas como cerrica, cerica (cua vibrante simple) ou cenrica, zanrica (con úa nasal), cerl.lica y certica, aparte das correspondentes variantes en masculino (zarricu, cerl.licu) y con diminutivo (cerriquina, ceriquina, zarraquina). Tamén se recoyeron nomes como fornu, pioyina y el humorístico abangavigues.

El nome estándar casteyano é chochín, anque tamén ten úa chía de nomes populares nesta lingua como almendrica, aujeruco, caracolero, cierrapuños, guta, hornilla, mortiruela, mosquilla, mosquita, ranera, ratilla, ratonera, ratonero, ruisi, sieterreldes, sieterrezne…

Anque avezan a tar entre a bouza ou al pé del tarrén, tamén se ven ás veces emporondaos núa cana cantando. Neste caso, nun espín al pé da Capía de Riba, na Malena (Morcín) (2/7/2022).

¿D’únde vén a denominación de carrizo ou carriza? Pra empezar hai qu’aclarar qu’a palabra é polisémica: hai úas prantas que tamén se chaman asina en galego-asturiano. Son especies del xénero Carex, herbas cortantes que se dan nas veiras dos ríos y lagúas, qu’hai que recordar que son sitos unde anía el noso paxarín. Pois ben, pral fitónimo carrizo os estudiosos propóin como etimoloxía el latín carex, caricis, que s’usaba pra chamar ás prantas del xénero Carex y del que s’amañaría un adxetivo *cariceus ‘chen de carriza’. En casteyano, carrizo ou carriza designa outra especie vexetal, Phragmites australis, pro tanto nos dá pral caso da etimoloxía porque son mui normales cambeos entre a raza que designaba el étimo en latín y a raza á que s’aplicaron as evolucióis del étimo nas linguas romances. En dalgún momento, nel noroeste peninsular a palabra debéu pasar a designar tamén al paxarín y sin problemas aparentes por causa d’esa sinonimia: en galego-asturiano alomenos, as dúas acepcióis inda chegaron convivindo hasta el presente. Vendo a continuidá territorial nel occidente asturiano das denominacióis d’oeste a leste (carrizo/carriza/zarrica), pódese pensar qu’el resultao del asturiano veña d’úa metátesis, querse dicir, un cambeo de sito de dalgús sonidos na palabra (carriza > zarrica > cerrica), con variantes tanto en feminino como en masculino. Así y todo, García Arias pinta que nun reparóu nesta relación da forma del asturiano col resultao galegoportugués y busca úa esplicación a cerricu dende el latín cereus ‘da color da cera’, ‘marelo’, ‘suave’, ‘dellicao’ con un sufixo amecido –iccus, aparte da influencia del verbo zarrar pra esplicar as formas del tipo zarricu, zarrica.

Corvo marín (Phalacrocorax aristotelis, Phalacrocorax carbo)

Corvo marín pousao núa pedra nel muelle de Tapia (25/7/2022).

É úa gozada velos engalando como un rayo al son da superficie del mar, mui ben arrentes, dibuxando nel aire úa raya paralela perfecta. Presta mirar cómo chumban pra pescar y quedar adiviando por únde van volver xurdir despóis d’un bon pedazo de tempo. Son os corvos maríos (Phalacrocorax aristotelis, Phalacrocorax carbo). Na costa máis occidental d’Asturias hai muitas islas y pedras unde avezan a pousarse. Dalgúas foron boutizadas con nomes alusivos a esta ave, como El Corveiro, en Valdepares (El Franco), ou A Pedra dos Patos, en Mántaras (Tapia). Desque dou un paseo pol monte de Mirayos, baxo a miudo hasta A Puntúa pra ver se tán nesa pedra á que deron el nome, pra fóra del Arenal, pousaos cuas alas estendidas, enxugando as plumas despóis d’úa búa xeira pescando.

Nas nosas arribadas y penedos máis costos pódense ver os corvos maríos que viven aquí todo el ano y qu’anían y crían os sous pitos. Son da especie Phalacrocorax aristotelis, el que chaman cormorán moñudo en casteyano porque os adultos, nel tempo del cortexo, tein erguidas as plumas del pico da cabeza y véseyes como úa moña. Esta raza é máis pequena qu’el outra que podemos ver nel inverno nel mesmo territorio, Phalacrocorax carbo, conocido como cormorán grande en casteyano. Esta segunda especie é migrante y os exemplares que vemos en Asturias chegan fuxindo del frío del norte y centro d’Europa pra pasar esos meses nun clima máis bon, hasta que volven pr’aló al empezar a primavera. Ademáis de verse nos mesmos sitos costeiros que P. aristotelis, el corvo marín grande entra pra terra polos ríos hasta mui dentro, cousa que nun fai el pequeno. Nos últimos anos, P. carbo tamén empezóu a criar aquí, sobre todo en dalgúas presas grandes del interior da península. Pra estremar as dúas especies, aparte de na grandura, podemos reparar en qu’en P. aristotelis el pico por embaxo acaba antias del oyo, mentres qu’en P. carbo acaba despóis del oyo. Ademáis, éste último nun ten plumas delantre del oyo y resáltaye el peleyo marelo.

Dou corvos maríos da raza grande nel Río Caudal al altura de Santuyano (Mieres). (3/1/2022).

Por causa da contaminación y del embalse dos ríos, y tamén pola pesca d’arrastre, entre outros factores, a población de salmónidos baxóu muito, pro dalgúas asociacióis de pescadores empezaron a botaryes a culpa da falta de capturas a os corvos maríos migrantes. As presióis levaron al Administración asturiana a partir del 2005 a autorizar matar un cupo anual d’elos (control poblacional foi el eufemismo). Nestos anos, que se sepa, matáronse máis de 3.300 exemplares. Según colectivos conservacionistas, estas matanzas vulneran as directivas europeas y xa demostraron ser inútiles: en Francia mataron alredor de 40.000 y en miga miyoróu alí a situación da pesca fluvial. Ademáis, nun hai estudios científicos que demostren que con estas medidas aumentara a población de salmóis ou truitas nin que menguara a población de corvos maríos que chegan.

El númaro d’exemplares de P. aristotelis baxóu muito en Asturias y Galicia, as dúas comunidades da península ibérica unde máis individuos hai censaos. Anque tían protexidos por ser especie amenazada, nun acaban de xurdir. As causas son muitas, como a sobrepesca, a contaminación del mar ou as molestias da xente nos sitos unde anía, pro úa das principales é a chía de corvos maríos que morren embolortaos nos apareyos de pesca, sobre todo os de pouso, os que se largan al fondo, como os tresmayos. Chumban en busca del pexe, nun ven as redes, meten el pescozo por úa maya, nun se dan ceibao y morren afogaos.

Un peteiro de corvos maríos na conocida como Pedra dos Patos, en Mántaras (Tapia). Na veira esquerda vense dous exemplares inmaduros, con plumaxe cardoxo (21/8/2021).

¿Cómo se chaman estas aves en galego-asturiano? Escoyín el nome de corvo marín como principal porque teño anotacióis d’us contos sitos, pro danse máis denominacióis y en cada porto de mar chámanye distinto. Como xa teño comentao, tuven a sorte d’acompañar a Fernando Álvarez-Balbuena hai muitos anos condo encuestóu os nomes da fauna volátil nos portos máis occidentales pral Atlas Lingüístico Marinero de Asturias d’Emilio Barriuso. Os datos recoyidos daquela foron pata maría (As Figueiras), pata (Tapia), cuzuveyo y cuzo (El Porto) y corvo marín (Ortigueira). El estudio de José García sobre a fala del Franco recoye cozobeyo y corvo marín. Defínelos como ‘pato de mar’ y ‘corvo de mar’ respectivamente, pro é evidente que son sinónimos y ta falando das mesmas especies. Nel meu vocabulario de Mántaras rexistréi tamén dúas denominacióis indistintas: pato marín y corvo marín.

A color moura d’estas aves emparentóulas na imaxinación popular cos corvos de terra. A especie xa se chamaba en latín corvus marinus y d’esa denominacion vén el nome francés cormoran, que pinta qu’outras linguas piyaron emprestao, como el casteyano cormorán, el italiano cormorano ou el inglés cormorant. Noutros sitos seguiron máis al pé da letra el étimo latín, como el catalán (corb marí) ou el portugués (corvo-marinho), igual qu’el galego, como imos ver.

Así y todo, os sous avezos al nadar y chumbar, ademáis das patas palmípedas y ese pico con dalgún toque marelo, debéu fer qu’á xente vira nelos asomeñanzas cuas aves del xénero Anas, os curros. Precisamente, en Navia recoyín el nome de curro marín y en Andés, nel mesmo conceyo, curro sin máis, que se sumarían nesa comparanza ás patas marías figueirolas y ás patas / patos maríos tapiegos. El demáis, hai en Andés úa posta de pesca que chaman El Penedo de los Corvos, así que seguramente habería esa outra denominación. Se el adxetivo habitual qu’acompaña al sustantivo é marín ou maría, en Granda (Castripol) dixéronme pata moura, d’esta volta con un adxetivo referido á color y non al hábitat. Volvendo á denominación específica del Franco, en Valdepares constatéi cuzo y cuzoveyo. É chamadeiro ese cuzo, que, cua variante cuz, significa ‘can’ ou ‘cadelo, cría de can’. Nun dou atopao úa relación posible das nosas aves cos cais, agá que s’interpreten como ladridos os sonidos roucos qu’emiten. Os datos inéditos que podo ofrecer de corvo marín son de Cartavio (Cuaña), da Veiga y Abres (A Veiga) y de San Tiso d’Abres, unde me deron a forma acasteyanada de corvo marino.

Os corvos maríos tán bus de ver hasta nas prayas máis visitadas. Estos dous taban pousaos na pedra qu’estrema El Mayolo y Os Friales, en Serantes (Tapia) (18/8/2022).

Deixo pral acabo d’este recorrido polas denominacióis en galego-asturiano outra que ye dan en Ortigueira. Pra eso, qué miyor que botar mao d’us versos d’un gran poeta del lugar, Babel Gayol, publicaos nel sou libro El mar que m’enchumaza: «Volvede a estrobar el remo / encima da talameira, / y a todo ful nel imada / deixar por popa a ribeira, /  unde anda el chumbiaperico / polos penedos y prayas / llevando un pexe nel pico». É chocante este nome de chumbiaperico. Trátase d’un composto de chumbiar ‘tirarse al augua’ y perico, hipocorístico de Pedro que deu pé tamén al adxetivo usao pra chamar a os nenos y nenas que nun tein parada. Pode recordarse aquí outro animal, a pega (Pica pica), tamén conocida dayundes como marica, hipocorístico de María.

El chumbiaperico d’Ortigueira ten un parente galego nel porto coruñés de Pontedeume, porque alí chámanye perico zambullo. Como se pode ver, pinta ter úa estructura denominativa aparecida (se nun interpretamos zambullo como el adxetivo galego que significa ‘baxo y regordeto’). Seguindo con estos datos marineiros de Galicia que dá a estudiosa Ríos Panisse, é interesante botar un oyo a os portos lugueses máis achegaos ás Figueiras. Chama el atención el dato de Ribadeo, patamaría (plural patamarías), porque sería esperable a forma patamariña según el galego da zona (alí dicen galiña y non galía). Polo tanto, pinta ser un empréstamo figueirolo, quizáis interpretando –maría como el nome de muyer. Anque en Rinlo recoyéu corvaraxo (relacionao con corvo), en Cangas, Burela y Viveiro constatóu pata (entremedias, en San Cibrao rexistróu patamariña). A partir del porto de Bares danse outras denominacióis como coca, mobella, canilla, canilonga, chíscala, sichapata, pato, galo mariño, gouma, bambiñeira… anque predominan os nomes como corvo, corvo do mar ou corvo mariño (ás veces acasteyanao como corvo marino). A palabra composta sichapata leva el verbo galego cichar ‘chiscar’, anque col seseo propio da zona, y, sumao al nome de chíscala, iría nel peteiro de denominacióis relacionadas col comportamento del ave, como perico zambullo ou chumbiaperico. En conto al nome de mobella, pode haber errores d’identificación, porque en galego avezan a chamarye asina ás especies da familia Gaviidae, que tein abondo parecido a os corvos maríos condo tán pousadas nel augua y chumban pra pescar.

En asturiano el nome de mobeya, cua variante mabea, si que ta claramente identificao cos corvos maríos. Pro hai máis xeitos de chamaryes nesta lingua, dalgús relacionaos con cagar (¿terá que ver cómo tán de perdidas as pedras unde avezan a pousarse?): dende el pucagón de Veiga hasta el cagoche de Llanes, pasando pol cagón ou cuervu cagón d’Ouviñana y Cuideiru. Outras denominacióis son cuervu, cuervu marín, curru calón, coría y coríu (qu’é el nome máis común pra chamar en asturiano a os curros).

Lámpara (Patella spp.)

Lámparas apegadas a úa pedra del ribeiro de Represas (Tapia). Tán arrodiadas de cascarín.

Condo vexo os cascareiros das escavacióis arqueolóxicas, con montueiras de cáscaras de moluscos tiradas polos seres humanos en etapas prehistóricas, renémbraseme condo atopábamos cascarías de lámparas (Patella spp.) alredor da casa en Mántaras (Tapia), al escavar na terra. Abrancazadas de todo, medio desfeitas, tríannos á cabeza a imaxe d’antepasaos nosos indo al ribeiro a elas y tirando al horto as cáscaras despóis de comelas. Eran os tempos en que da cocía nun salía cuase basura porque todas as sobras dábanse a os cochos y nun había envoltorios de plástico. Nun soi tan veyo, pro acórdome de mía madre mandándome ir buscar á tenda úas galletas de canela pra convidar a úa visita que chegara. El tendeiro abría a caxa das galletas, sacaba úas poucas, pesábalas y metíamas nun paquetín de papel. Nin faraguyo de plástico.

Pois ei ta a lámpara, un molusco humilde que sempre tuvo presente na dieta da población dos sitos achegaos al mar. Agora nun s’usa tanto na cocía porque se considera mui duro en comparanza con outros máis apreciaos como as ameixolas ou os carneirolos, pro alomenos na mía contornada as lámparas avezaban a comerse sobre todo con arroz. Aparte, condo éramos nenos tamén xugábamos cuas súas cascarías: afurancándolas, fíanse xartas enfilándolas nun cordelín ou nun breimante. Y tamén, espetadas nel cabo d’un paliquín, eran úas cuyares bárbaras pra xugar a fer a comida.

Íbamos ás lámparas al ribeiro con un cuitelo veyo pra fer palanca meténdolo pola regandixa que deixan mentres tán tranquilas apegadas ás pedras, porque, se las tocas, agárranse a elas como úa ventosa. Anque pinten tar paradías, móvense axeitín pra pacer ouca por alredor. Pra evitar úa pesca incontrolada qu’acabe cua especie, en Asturias ta regulao y tasao: nun se pode fer se nun se ten licencia de pesca de recreo. Así y todo, siguen véndose nas prayas braniantes emporondaos nas pedras col sou caldeirín pañando nelas como se fora un supermercao de baldre.

Hai cuatro razas de lámparas que se dan na zona y que son ruías d’estremar se nun se yes dá a volta y se ve el corpo. Einda é máis difícil se son exemplares novos, porque hai muita variación na cáscara dependendo del hábitat. A especie máis común é Patella vulgata, que ten úa cáscara ovalada non mui picuda y que vive unde cubre a marea. Hai Patella depressa (tamén conocida como P. intermedia), qu’é máis estrapelada, da punta da cáscara mui descentrada, con costelas irregulares, tirante a triangular, un pouquín máis pequena y da color clara; Patella ulyssiponensis (tamén conocida como P. aspera), cónica y qu’é a que chega a ser a máis grande; y Patella rustica (tamén conocida como P. lusitanica), de feitura cónica, a máis picuda das cuatro, cuas estrías mui dalgadías, que se dá un pouco máis prá terra, unde chega el folaxe pro non sempre a marea.

A erosión del mar y el arena, ademáis del acción de microorganismos, pode acabar cuas estrías y el pico das cascarías das lámparas. Represas (Tapia).

En conto al nome, os vocabularios da zona rexistran lámpara (Mántaras y A Veiga) y llámpara (A Roda, El Franco), formas as dúas que recoyen Acevedo y Fernández. Barriuso dá nel sou Atlas Léxico Marinero de Asturias os nomes de lámpara nas Figueiras y en Tapia, y de llámpara, cua palatalización lateral característica d’esa zona, nel Porto y Ortigueira. Nun recoye nomes distintos pras cuatro razas, agá pra os exemplares de P. rustica con ouca na cascaría, que chaman gavioteira en Tapia, como noutros portos da zona del asturiano, unde ye chaman gaviotera. Así y todo, esta denominación aplícase en dalgús sitos a esta especie en xeneral, sin falta de que teña vexetación. Como viven el máis del tempo fóra del augua, dizque valen d’alimento ás gaviotas, y d’ei el nome que ye dan. En Mántaras, un marineiro veyo díxome el nome de lámpara vaca. En portos como Xixón ou Llastres, chámanye llámpara de la lluna.

A min, ademáis, dixéronme a forma llámpara en Cartavio (Cuaña) y en Andés (Navia), anque ésta con yeísmo, yámpara.

A denominación en asturiano xa se víu qu’é llámpara, cua variante l.lámpara nos sitos da costa occidental unde se dá esa pronunciación. Según os datos de Ríos Panisse, nos portos galegos máis achegaos al occidente asturiano, Rinlo y Ribadeo, dicen lámpara, pro máis al oeste, en todos os portos hasta Cariño, xa na provincia da Coruña, dicen lámparo. A partir d’ei éntrase na zona de lapa, nome qu’alterna con outros como cuco, cunco, cuncón, arneirón, conchela, conchelo, copo… Pro, en pasando Fisterra, contra el sur, en dalgús sitos chámanye lamparón y, xa nel outra veira del Miño, nel porto de Caminha (Portugal), volve recoyerse el nome de lámparo. Así y todo, tamén s’escuitan na costa atlántica denominacióis como lampra y lampro que tein que proceder d’úa síncopa da vocal postónica en lámpara y lámparo. Tamén se diz en galego llápara y a correspondente forma sincopada llapra, núa palatalización ben chamadeira pra esta lingua.

Aparte, Ríos Panisse, que tamén encuestóu nas Figueiras, recoye alí lámpara y lamparilla. Nun din constatao esta segunda denominación, pro seguramente a pronunciación sería lampariya. Dalgús estudiosos nun atenden a ese detalle por consideralo yeísmo ou quizabes por seren elos yeístas y nun estremar os dous sonidos. A forma lampariya, anque con outro significao, el de ‘lámpara d’alumar pequena’, ta recoyida na zona xa nel vocabulario d’Acevedo y Fernández, publicao en 1932. Nun é descartable que se trate d’un cruce col nome del utensilio.

Tanto lámpara como llámpara pra chamar al molusco pintan vir del nome latín lappa ‘Arctium lappa, pranta que ten us frutos con us ganchíos que fain que s’apeguen á roupa’, como comparanza cua capacidá d’agarre á pedra que ten el molusco. Coromines escoye esta opción etimolóxica y non a del latín lapis ‘pedra’, anque García Arias propón a posibilidá de que llámpara se trate d’un diminutivo *lappula ‘pedriquía’.

Corvo (Corvus corax, Corvus corone)

Corvo (Corvus corax) na praya del Recosto en Serantes (Tapia), despóis de tar picotiando nun pexe morto na veira del río (30/7/2020).

A xente nun clasifica a variedá dos seres vivos col mesmo detalle qu’os biólogos. Esto nun precisa de muita esplicación. Evidentemente, as clasificacióis biolóxicas manexan criterios científicos y non impresióis, y atenden ás características morfolóxicas, si, pro tamén al anatomía, á fisioloxía y, col avance dos estudios xenéticos, ás asomeñanzas nel ADN. Xa se ten falao máis d’úa vez d’especies diferentes que popularmente considéranse a mesma y que polo tanto namáis las conocen por un nome. Hai casos en qu’esto é entendible porque son as personas especialistas as que tein a formación al xeito pra poderen distinguilas, pro hai exemplos unde, se reparamos un pouco na feitura, as diferencias resultan evidentes.

É el caso del corvo, nome col que chamamos en galego-asturiano a dúas especies diferentes: Corvus corax y Corvus corone. A primeira especie é máis corporenta, ten el pico máis grande y ancho, y véseye un pouco de barbía debaxo. Outro detalle que las estrema vese ben condo engalan, porque el rabo de C. corax fai a figura d’úa cuña, mentres qu’el de C. corone ten el xeito d’un abanico. Tamén nos sitos unde aveza a aniar hai diferencias: C. corone anía nos árboles, mentres qu’a C. corax chámanye tamén os penedos y as arribadas. El gusto dos corvos al hora de comer é mui variao, dende frutas pequenas y semente hasta coscos, minocas, ovos d’outros níos y carnada, aparte de buscar na basura pra papar el que poda interesaryes. Nel caso del corvo grande, C. corax, anque proba de todo, é máis ben carniceiro y enancha a dieta con animalíos pequenos, como ratos, ras y largatixas, ademáis de pitos d’outras aves.

Pro tanto dan as diferencias: que sépamos, os falantes de galego-asturiano históricamente nun viron necesario estremar os corvos grandes dos pequenos dándoyes nomes distintos. De seguro qu’haberá quen yes chame diferente amecéndoyes dalgún adxetivo pra distinguir úa especie d’outra, pro os datos dos que dispoñemos na actualidá dícennos qu’a denominación popular é sempre a mesma: corvo. É el que recoyen os vocabularios d’Acevedo y Fernández, Mántaras, A Roda, El Franco, A Veiga, Bual, Eilao, Ponticella, y Castaedo y Monón. Os máis modernos incluyen na definición as dúas especies, pro os máis nun entran en detalles. Nas mías pezquizas namáis atopéi el nome de corvo, tanto pra C. corax como pra C. corone. Os datos que xuntéi son de Serantes (Tapia), San Xuyán (El Franco), Vivedro (Cuaña), El Monte, en Anlleo (Navia), Poxos (Villayón), Rozadas (Bual), Navedo y Cachafol (Eilao), Sanzo (Pezós), Castro y Grandas (Grandas de Salime), Mourentán (Ibias), Penacova y Batribán (Vilanova d’Ozcos), y El Valín, Vilarín y Balmonte (Castripol).

Corvo (Corvus corone) nun prao de La Premaña (Uvieo) (27/3/2021).

Conto máis grande é el territorio d’úa lingua ou máis estudiada ta a realidá dialectal, máis posibilidades hai d’atopar nomes diferentes. Nel caso del casteyano, anque en xeneral tamén yes podan chamar cuervos a todos, pra C. corone tein el nome de corneja; miyor, corneja negra, porque del mesmo xénero hai outra, C. cornix, que ye chaman corneja gris. Pra C. corax, el corvo por antonomasia, queda entoncias el nome de cuervo. Así y todo, como hai máis especies del xénero Corvus, a nomenclatura especializada precisa de recompoñer el panorama de denominacióis en casteyano y, d’este xeito, a Corvus corax deron en deixarye a etiqueta de cuervo grande, condo hasta nun hai muito chamábanye cuervo común.

En galego, unde os nomes populares nun estreman as dúas especies, hai, así y todo, datos de dalgún punto del sur d’Ourense unde chaman corvelo, col diminutivo, a C. corone, así que poden botar mao d’esa denominación pr’amañar el problema terminolóxico. En asturiano en xeneral tampouco nun se chama diferente ás dúas especies, pro, como nel galego, hai dalgún dato dialectal que si diferencia a especie col nome de cuervu carniceru, d’ei qu’el Atlas de aves nidificantes de Asturies, da Coordinadora Ornitolóxica d’Asturies, propoña deixar cuervu a secas pa C. corone y usar el sustantivo col adxetivo pra C. corax.

Como se ve polos resultaos del casteyano y del asturiano, a partir del nome latín del ave, corvus, a vocal tónica curtia evolucionóu nestas linguas diptongando (cuervo, cuervu), mentres que nel ámbito galegoportugués a evolución foi a úa vocal o semiaberta: corvo.

Pro inda se pode tirar máis del filo d’esta palabra. Hai úa segunda acepción, figurada, de corvo: úsase pra chamar despectivamente a os curas. Einda nos nosos tempos ta constatao nos barcos de pesca: dicen que trai mala sorte dicir a palabra cura, así que se bota mao d’eufemismos como corvo. Nas primeiras décadas del XX, os máis anticlericales referíanse a os curas con ese nome porque daquela todos vestían de mouro. Pro a motivación nun era namáis pola color, senón pol comportamento de dalgús sacerdotes, nos que yes vían características ruías asociadas a os corvos, carroñeiros comendo na súa presa. Einda hoi s’usa a comparanza mouro como un corvo con un matiz de desprecio, porque condo se quer chufar a color escura dizse mouro como el acebache.

Os avezos carroñeiros del corvo quizáis espliquen úa crencia popular que se recoye nel Atlas Sonoru de la Llingua Asturiana, núa grabación feita en Lixóu (Pezós) unde se cunta qu’os corvos avisaban a os pigureiros da presencia del lobo por alí cerca: Condo vexas el corvo, regálaye el oyo. Querse dicir, que tían que tar atentos y regalar ben os oyos pra ter el rabaño libre dos ataques.

Dous corvos da especie Corvus corone escorrendo úa gaviota nel Cabo Sebes, en Mántaras (Tapia) (28/8/2020). Pódense ver os rabos con forma d’abanico, detalle que val pra estremar de lonxe esta especie del outra, Corvus corax.

El corvo tamén é protagonista de dalgús contos tradicionales. Al falar da pega (Pica pica), recordéi un conto que recoyera en Villarín (El Franco) unde un corvo axuda á pega a librarse da raposa. Pro, de resultas d’este conto, a escritora cuañesa Emma Méndez falóunos d’outro ben guapo que se cuntaba na súa casa unde el corvo enseña á pega a fer el nío:

«Taba un corvo fendo el sou nío y chegóu úa pega:

—¡Qué ben sabes fer os níos! ¿Ques ensinarme a fellos?

El corvo, conocendo á pega, nun quería, peró tanto porfióu qu’acabóu convencéndolo. Y empezóu a esplicarye:

—Escoyes ún cepo axeitao.

Y díceye a pega:

—Xa sei.

—Buscas ús carrochos grandes y deretos.

Y a pega:

—Xa sei.

—Fais a base pra poñer el níu.

Y a pega:

—Xa sei.

—Despós vas escoyendo carrochíos máis pequenos.

Y a pega:

—Xa sei.

—Vas poñéndolos cruzaos pra qu’aguanten el peso.

Y a pega:

—Xa sei.

—Pos xa que tanto sabes, failo tu sola —díxoye el corvo.

Y por eso os níos de pega parecen a medias de fer».

Pro hai máis ditames referidos al corvo, como Condo el corvo vai pral mar, vai nevar; condo vai prá serra, xa nun neva. É úa clas de refrán meteorolóxico mui repetido, anque tamén hai versióis unde a protagonista é a gaviota. Según Fernandez Vior nas súas Notas etnolingüísticas del conceyo da Veiga, dicíase que condo grayaban os corvos barruntábase qu’iba haber vento.

El ditame El corvo xa máis negro que polas alas nun é dá a entender resignación: condo xa es sabedor de que tas núa situación mui ruía, a pior nun pode ir y outras desgracias sempre han verse máis pequenas. Tamén hai outro refrán ben conocido cua nosa ave de protagonista, Nace el corvo na pena y tira pra ela, que viría a ser el equivalente del casteyano La cabra siempre tira al monte.

Ra (Ranidae)

Ra nos Llagos de Silva, en Salave (Tapia) (21/8/2021).

Condo os que fixemos a EXB estudiábamos en Ciencias Naturales a metamorfosis, a ra era a protagonista das esplicacióis. D’este xeito entendíamos cómo aquelos ovos tresparentes envoltos núa especie de babaya que víamos nas poceiras acababan sendo ras despóis de pasar pola etapa de cuyarapos.  Dende que salían del ovo con un rabín hasta que chegaban á feitura das ras, primeiro tían que sufrir, entre outras tresformacióis, a metamorfosis dos sous órganos internos: pasaban de ter branquias a ter pulmóis. Esplicábannos que tamén cambiaban as súas estremidades: sumíaseyes el rabo y iban salíndoyes as patas traseiras (as famosas zancas de ra) y despóis as delanteiras. Era d’esas veces na escola en que che falaban de cousas que conocías, del tou alredor. Nas nosas espedicióis nel brao a os Llagos de Silva ben que se sentían cantar as ras hasta enxordecer a ún. Era chegar ás veiras y axina todas as que taban al pé pegaban un bon brinco y chumbaban nel augua.

As ras son anfibios del orde Anura, da familia Ranidae. Hai úas poucas especies d’esta familia en Asturias, pro a máis común na nosa terra é Pelophylax perezi, a ra verde. Trátase d’úa raza endémica da península ibérica y del sur de Francia.

El nome en galego-asturiano de ra é úa evolución perfectamente normal dende el latín rana, cua perda esperable del -n- intervocálico, como pasa en mazá, ventá, campá, irmá ou mañá. Nun sei qué pasa con esta clas de palabras col sufixo latín –ana, que tán mui acasteyanadas. D’ei que muita xente hoi diga rana. Así y todo, a forma patrimonial ra ta constatada de sobro en ben fontes escritas: dende el vocabulario d’Acevedo y Fernández publicao en 1932 hasta el estudio de Celso Muñiz sobre a fala d’Ayande, pasando polos vocabularios de Mántaras, A Roda, El Franco, Bual y Eilao. Tamén teño datos inéditos d’esa forma apuntaos nel Valín y Vilarín (Castripol) y en Mourentán y Santolín (Ibias).

El vocabulario del galego-asturiano local qu’incluye el libro Castaedo y Monón en poucas palabras recoye a palabra ra, anque la usan pra referirse a un coleóptero, un esgarabeyo, Timarcha tenebricosa, sobre el qu’hai muita tradición popular de que provoca úa enfermedá nel gao se lo come al pacer: el mal da ra. Jesús Suárez López recoye nel sou Fórmulas mágicas de la tradición oral asturiana ensalmos que se dicían nel occidente asturiano (incluíndo da nosa zona lingüística os conceyos de Navia, Villayón, Eilao, Ayande y Ibias) pra mirar de curar ese mal. Apunta a hipótesis de dalgús estudiosos de qu’el nome vénye pola traza del tumor que ye sal al gao debaxo da lingua, aparecido á panza d’úa ra. Por certo, nun ta de máis esplicar qu’ese mal nun é por causa del bichín, claro. Dende el punto vista lingüístico, anque nesos sitos s’use ra pra chamar a outra realidá, el que nos importa é qu’a orixe é a mesma: rana > ra. Ademáis, deuse un fenómeno interesante y é que nesos lugares ayandeses, al quedar esa palabra ra pral coleóptero, pral noso anfibio botaron mao d’outro nome, ropa. Evidentemente, nun ten miga que ver cua roupa, senón que se trata d’un diminutivo de ra. El paso intermedio témolo non mui lonxe, en Ponticella (Villayón), unde ás ras yes chaman raopas. Ese sufixo –opa/-opo ben podía ser el mesmo qu’hai en gallopo ‘Digitalis purpurea’ ou en casopa ‘casía pequena’ y, en asturiano, col sou equivalente diptongao -uepu/–uepa, en lladruepu, -a ‘ladrón de pouca entidá’. Así que raopa > ropa ben puideron usarse primeiro pra chamar ás fases previas á etapa adulta del anfibio y despóis, por esas reacomodacióis que se dan muitas veces nos campos léxicos, acabaron usándose pra chamar al adulto.

Ra flotando nel Río de Penarronda (Castripol) (1/8/2007).

Hai úa palabra relacionada cua ra que recoyen dalgús vocabularios del estremo occidental asturiano y qu’é un casteyanismo chegao da mao del culto católico nel Xoves Santo: cantalarrana. Chámanye asina a úa carraca de madera que ten un mango con úa roda dentada nel pico unde vai pegando úa lingüeta al darye voltas.

Nun conozo muita máis variedá nas denominacióis en galego-asturiano da ra, anque tamén se nos abre outro campo interesante nel vocabulario pra chamar ás fases anteriores da metamorfosis del anfibio. Esa feitura que ten al principio, condo namáis é cabeza y rabo, deu pé a que se comparara con úa cuyar, anque amecéndoye diminutivos: por eso ye chaman cuyarín (Acevedo, Bual), cuyaría (Acevedo, Mántaras, A Roda, El Franco, Ponticella) ou cuyarapo (Mántaras, Castaedo y Monón, Bual, Eilao, Ponticella). Eu recoyín tamén a forma feminina, cuyarapa, en Villalmarzo (El Franco) y resultaos con consonantismo de tipo galego, cullarapo, na Ovellariza (Vilanova d’Ozcos) y en Caldevila, na parroquia ibiana de Santolín, unde apuntéi a variante collarapo. Aparte, el vocabulario de Castaedo y Monón recoye a forma renacuayo, denominación esta qu’é máis común en asturiano. Ten tamén úa acepción figurada aplicada pral neno pequeno.

En galego tamén se diz ra, pro, igual que na zona máis occidental de Galicia dicen irmán ou mazán, alí tamén dicen ran. Aparte, amañáronse variantes como arrá/arrán. A os cuyarapos chámanyes con denominacióis como culler, cullarapo, cullareto, cágado, cabezolo, cabezudo, cagacho, cagulo, cagote…

En asturiano al anfibio adulto chámanye rana ou xaronca (ademáis d’outros xeitos menos estendidos como saltona, sapa ou sapaguera), pro hai muita variedá pra chamar a os individuos que tán nas fases previas: cuyarapa ou cuyarina (tamén cucharapa, cucharina), rencuayu, rancuayu, renacuayu, ranacuayu… Hai que destacar outras denominacióis pra os cuyarapos formadas amecéndoye a rana un diminutivo: raneta, ragüeta, ranuecu. Trátase d’un mecanismo irmao del que se debéu dar nas denominacióis en galego-asturiano de raopa y ropa.

Palomba (Columba livia)

Bando de palombas nun prao del Cristo (Uvieo) (13/9/2020).

Nel primeiro libro da Biblia, el Xénesis, cúntase cómo, desque acabóu el castigo divino del diluvio, Noé ceibóu úa palomba del arca y al cabo de sete días volvéu pral nío con úa canía d’oliveira nel pico. Ese símbolo de reconciliación de Dios cua humanidá dibuxóulo despóis Picasso y chegóu a convertíuse nun emblema da paz. É verdá qu’a palomba (Columba livia) é un ave que leva miles d’anos acompañando al ser humano. Inda se ven nos palacios rurales del noso occidente bus exemplos de palombares, construccióis circulares solas que son ben chamadeiras, al xeito d’úa torre, ás veces coronadas d’almenas. Muitos tán desdeixaos, esbarrumbaos ou chíos d’hedra, pro noutro tempo guardaban un feixe de níos nos sous fornelos das paredes interiores. El palombar era un símbolo de riqueza, un privilexo del amo, qu’aprovetaba a carne dos palombos y tamén el cuito.

A colombofilia, el gusto por criar palombas, deu pé al largo del tempo a razas domesticadas de grandura y plumaxe mui variao. Tamén a especie s’usóu como ave mensaxeira aprovetando a capacidá d’orientación que ten, que ye fai volver al nío anque s’atope a muitos quilómetros. A raza brava mezcróuse tanto cua domesticada que tán ruíos d’atopar exemplares claros da primeira. Pra encima, el proceso deu a volta y as palombas domésticas acabaron asilvestrándose: son as que podemos ver en bandos en vilas y ciudades, picotiando nas cayes ou pousadas nos augüeiros dos edificios y nas soleiras das ventás. Convertíronse nun problema prá conservacióin dos monumentos polas súas deposicióis y son un quebradeiro de cabeza pras autoridades municipales que tentan de controlaryes a reproducción.

A denominación en galego-asturiano, palomba, vén del latín vulgar palumba (y el sou masculino palumbus), anque hai qu’aclarar que nesta lingua designaba outra raza aparecida, Columba palumbus, mentres qu’a Columba livia chamábanye columba. Dalgúas linguas románicas si tein continuadores d’este nome latín pra chamar á nosa palomba, como el catalán (colom), el francés (colombe), el occitano (colomba), el italiano (colomba) ou el sardo (columbu). Anque en galego-asturiano nun se conservóu pral ave, chegóu a nosoutros el nome de persona Colomba, en topónimos como Santa Colomba (Ayande, Castripol) ou Santa Comba (Ibias), neste caso cua perda del -l- intervocálico.

Recoyen a forma palomba os vocabularios de Mántaras, A Roda, A Veiga, Bual, Eilao, Castaedo y Monón, y Ponticella, ademáis del histórico d’Acevedo y Fernández. El da Veiga incluye ademáis el casteyanismo palòma. Nel sou estudio sobre a fala del Franco, publicao en 1983, José García recoye palomba citando a Acevedo y Fernández, pro atesa que «hoy no se oye, sustituida por el castellanismo palòma». Pol peso da lingua oficial é verdá qu’a denominación popular ta reculando, pro inda se conoce de sobra a forma patrimonial. Se non, nun iba constatala eu anos despóis d’esa fecha en sitos como Ortigueira y Cartavio (Cuaña), Matafoyada y Serantes (Tapia), El Valín (Castripol), Molexón y Penzol (A Veiga), Busdemouros (Vilanova), Penafonte, Castro y Grandas (Grandas), Sanzo (Pezós) ou Cachafol y Navedo (Eilao). Nun recoyín datos de pomba, pro, anque pese muito el casteyanismo paloma, seguro que se pode sentir nas zonas máis occidentales unde se perde el -l-: San Tiso, Taramunde, as parroquias veigueñas d’Abres y Guiar, y Os Coutos (Ibias).

Úa palomba picotiando nun parque d’Uvieo (18/11/2020).

Nel resultao palomba del galego-asturiano pódense destacar dous fenómenos evolutivos: ún d’elos é común a os dominios galegoportugués y asturlionés (a conservación del grupo –mb– del latín) y el outro namáis coincide col asturlionés (a conservación del -l- intervocálico), porque tanto en galego como en portugués dicen pomba, mentres qu’en asturiano é palomba. En casteyano, el -l- tamén se mantuvo, pro el grupo –mb– reducíuse: paloma. Así y todo, hai dalgún dato de palomba en galego y asina se recoye en diccionarios veyos d’esta lingua. Nel Bierzo, qu’en tantas cousas s’asomeña al Navia-Eo na súa transición lingüística entre os dous dominios, tamén se diz palomba. Aparte, en asturiano tamén ta recoyida a denominación de palombu corréu, en referencia al papel del ave como mensaxeira.

Na toponimia costeira de Tapia atopamos el nome da nosa ave, como nas prayas da Palomba, na desembocadura del Río d’Esteiro, y A Palombía, na Reburdia, ou na Palombeira, ribeirín entre Mántaras y Salave. Ás palombas gústanyes as arribadas y cortadas verticales pr’aniar y, anque haxa quen dude de qu’un ave poda dar nome a un accidente xeográfico, nun sería el primeiro caso de topónimo basao na presencia avezada de dalgúa raza volátil (A Falcueira, A Bruiteira, A Charliqueira, A Pedra dos Patos…). Quizáis a partir d’esas dudas, dalgús estudiosos tein falao de qu’esos nomes xeográficos basaos na palomba poden ser en realidá reinterpretacióis dos falantes, el que se chama etimoloxía popular, querse dicir, a tresformación d’un topónimo que yes resulta escuro achegándolo a outra palabra conocida por elos (como el topónimo actual La Maletería, que primeiro foi La Malatería). Por eso propóin qu’en realidá as palombas nun tán detrás da motivación d’esos nomes, senón que pode tratarse d’úa reiz prerromana pal-, pala– ‘ladeira lisa y cuase vertical’, qu’é verdá que concuaya muito ben cos topónimos costeiros qu’acabo de citar. Así y todo, ás veces é miyor quedar cua interpretación máis fácil, sin falta de ter qu’ir a esas hipótesis y a étimos tan lonxe nel tempo.

En conto a topónimos menores del tipo El Palombar, qu’atopamos cerca de palacios, é evidente que nos falan das construccióis pra criar palombas. Outros nomes como A Paloma son casteyanismos evidentes, como pasa col barrio de Mántaras, chamao asina pola fundación alí en 1867 d’úa capiya particular dedicada pol amo, Fernando Pérez Casariego, á patrona popular de Madrid, a virxe da Palomba, evidentemente, col nome casteyano de La Paloma. D’este xeito, y al costiar tamén úa festa todos os anos, a xente acabóu chamando asina al campo que ten delantre, El Campo da Paloma, qu’einda muitos recordan col nome veyo: El Campo de Verés. Así y todo, condo recoyín a toponimia da parroquia de Tapia a últimos dos anos 80, dalgús vecíos nonaxenarios chamábaye El Campo da Palomba. Ta claro qu’el peso da denominación patrimonial que ye daban al ave levóulos a traducir inconscientemente aquel nome forasteiro prá virxe.

Ferreiro (Phoenicurus ochruros)

Ferreiro macho pousao núa cana nun parque da Florida (Uvieo) (22/11/2020). Pódese ver a coloración máis clara pola parte d’embaxo.

Se pasiades por un porto de mar del occidente asturiano, de seguro qu’ides a ver dalgún ferreiro (Phoenicurus ochruros). É un paxarín pequeno qu’aveza a pousarse nas barandas dos muelles y qu’anda muito polas arribadas, engalando mentres busca insectos que comer. El máis chamadeiro d’esta especie é el sou rabo da color del ferro ferruyento. El corpo é escuro: nos machos é mouro con úa pintía branca nas alas y nas femas y exemplares inmaduros é entre cardoxo y apardazao. Condo el ferreiro ta pousao, fai movementos nerviosos agachándose y erguéndose y sempre ta axenegando el rabo. Quizábes por ese comportamento aparentemente atolarao, en Tapia y alredores chámanye a tola.

Trátase d’un páxaro migrador que chega cua primavera y marcha alredor del outono, pro muitos exemplares viven aquí todo el ano, sobre todo os da costa. Gústanye as paredes, tanto dá que sían d’úa arribada, d’úa canteira, d’un penedo ou d’un edificio. É nesos sitos precisamente unde anía.

Exemplar inmaduro nel pico d’úa pedra na praya del Sareyo, en Serantes (Tapia) (20/8/2021).

Pr’atopar datos de cómo se chama en galego-asturiano, ben deitamos de qu’esta especie fora úa das encuestadas pral Atlas léxico marinero de Asturias, d’Emilio Barriuso, como páxaro habitual na veira del mar. Se non, cua pouca sorte que temos na recoyida d’ornitonimia nos nosos vocabularios locales, íbamos ter mui pouca información. Hai muitos anos, tuven a sorte d’acompañar al autor del capítulo d’este atlas dedicao á fauna volátil, Fernando Álvarez-Balbuena, filólogo y ornitólogo, nas súas entrevistas a marineiros nos portos del estremo occidental asturiano. Pasméi da súa facilidá pra describir perfectamente con un par de frases ou xestos a feitura y os avezos de cada especie pra qu’os entrevistaos puideran identificalas. Pois ben, según os datos recoyidos daquela, chámanye ferreiro da cova nas Figueiras, tizón y tola en Tapia, ferreiro nel Porto y paxaría del mar en Ortigueira.

En conto a os vocabularios locales, el da Veiga recoye el nome de mauriza, mentres que nel de Mántaras (Tapia) rexistréi as denominacióis de tola y de ferreiro. Escoyín este último como nome principal pral ave porque tamén mo deron noutros puntos del occidente y, dentro da variedá de denominacióis qu’hai, é el xeito de chamarye a esta especie que máis se repite y en máis conceyos. En Penarronda (Castripol) apuntéi ferreiro da cova, mentres que ferreiro a secas dixéronmo en Piñeira (Castripol), El Viso (Tapia), Valdepares (El Franco) y Navia. En Salave (Tapia) recoyín el nome de ribeiro; en Casarego, nel mesmo conceyo, tola; y en Zreixido (A Veiga), mourizo. Pra rematar este recorrido terminolóxico, nel punto máis al leste del estremo occidental asturiano unde teño datos, en Sante (Navia), a denominación popular que me deron foi rabirrubio. É chamadeiro este dato islao tan oriental porque é el nome estándar que se propón en galego, polo que supoño que será el máis estendido en Galicia.

Ferreiro macho pousao nun poste da baranda del muelle de Tapia, al pé d’Entrasislas (22/8/2021).

Resulta evidente en dalgúas das denominacióis qu’acabo d’espoñer qu’a motivación pral nome ta na color del paxarín, ben del rabo ou ben del corpo. El nome naviego de rabirrubio é irmao en estructura del nome de paporrubio que se ye dá en búa parte del occidente asturiano a outra especie da mesma familia, Erithacus rubecula: sustantivo da parte del corpo + adxetivo cua color que ten, anque neste caso el qu’é rubio é el rabo y non el papo.

En conto a os nomes veigueños de mauriza y mourizo, vein d’amecer a mouro el sufixo –izo, col valor de ‘tirante a’. Cua mesma idea de destacar a color amourazada del corpo sería a denominación de tizón que se recoye nel atlas de Barriuso como variante tapiega. Pode ser úa influencia del nome casteyano estándar, colirrojo tizón, máis se reparamos en que convive nesa contornada cos sin duda autóctonos de tola y ferreiro. Así y todo, tizón ‘garabuyo a medio queimar’ é palabra patrimonial y concuaya muito ben cua traza moura del paxarín. Quizáis tamén ten úa motivación cromática el nome de ferreiro. Xa me referín á cuestión al falar del charchar (Saxicola rubicola) y del paporrubio (Erithacus rubecula) porque hai sitos unde yes chaman a estas especies ferreiro ou ferreirín. Elucubraba eu se a razón sería pola color, qu’asomeña el ferruyo, ou sería pol canto, porque puidera, botándoye muita imaxinación, arromendar el golpe del martelo na incra. Precisamente recordaba qu’esta última é a esplicación que ye dan al nome casteyano d’outro páxaro, el herrerillo (Cyanistes caeruleus). Anque hai ornitólogos que describen dalgúa parte pequena del canto del ferreiro como un chirlar metálico, nun me parece que sía tan chamadeiro como pra caracterizalo. ¡Pro quén sabe!

Neste ferreiro macho pousao al pé del ribeiro de Represas (Tapia) pódese ver ben cómo as alas rectrices del rabo son escuras, mentres qu’as das veiras tein a color característica del ferruyo. (11/9/2021).

Como nun podía ser d’outro xeito, tamén atopamos esas motivacióis nos nomes galegos da especie. En conto ás cromáticas, según datos del proyecto A Chave, con recursos léxicos en galego pra todos os ámbitos dos seres vivos, úsanse nomes como rabirrubio, qu’escoyen como principal, negreira, páxaro carbón y carboeiro. Y basaos nos sous movementos ou nos sitos unde avezan a vivir, tán as denominacióis de tremerrabos, chincoparedes y pedreiro.

En asturiano pasa outro tanto. En conto á color, tán nomes como el de carbonera ou carboneru (cua variante cagoneru), el de rabu coloráu y el de raitán moru, denominación que tamén eu recoyín en Priañes (Uvieo), ademáis da de moro a secas en Lladines, nel mesmo conceyo. É evidente a contraposición que se dá neste caso col paporrubio ou raitán (Erithacus rubecula), páxaro da mesma familia y aparecido de dalgún xeito al ferreiro, máis se lo comparamos con outra especie del mesmo xénero, Phoenicurus phoenicurus, que ten el papo colorao como el paporrubio. Outro tanto pasa cua denominación que recoyín en Santuyano (Mieres) pra chamarye al ferreiro: raitana. Pro hai máis posibilidades: a partir da observación del sou avezo de mover tanto el rabo, creóuse el nome popular de temblarrabos, como el tremerrabos galego.

Outro exemplar macho de ferreiro al pé del ribeiro de Represas, en Tapia (11/9/2021).

¿Y qué diz el Atlas de Barriuso nos portos da zona del asturiano? Recoyéronse poucos datos: en Veiga (Navia), reicha; en Cuideiru, ferreiru; y en Candás, salvachiro. Na denominación naviega pode qu’haxa el cruce xa comentao cuas denominacióis populares d’Erithacus rubecula (que nel lugar veigueño da Mundiña chaman reicha), ou de Saxicola rubicola, especie conocida en puntos achegaos del conceyo de Valdés como richarte. É chamadeiro el nome que ye dan en Cuideiru, porque empata cua denominación del galego-asturiano.

Despóis de toda esta información, xa nun hai escusa condo véxamos ese paxarín mouro que nun para d’abalar el sou rabo ferruyento. Temos nomes de sobra pra boutizalo.