Verderolo (Chloris chloris)

 

Macho de verderolo pousao nel pico d’un arto. Santa Gadía (Tapia) (10/7/2021).

Na praya del Recosto, en Serantes (Tapia), nel pico del arribada, al pé del río, hai us contos espieiros veyos. Tán medio secos y retortos de tantos refolóis de nordés y vendaval como levan sufrido. As súas canas depenadas son sito ben al xeito pra que se pousen nelas os paxaríos a cantar. Alí, todos os braos, al cayón del sol, avezo a atopar dalgún verderolo pousao, col sou cantido característico resuando por toda a praya, como se fora úa cigarra, trrriiii…, trrriiii…, trrriiii…

El verderolo (Chloris chloris) pódese ver en máis sitos, claro. En pinales, tamén en hortos, xardíos, entre frutales, pousao nun eiro ou nun prao segao buscando graos que comer, anque tamén ye gusta picotiar na fruta ou hasta levar dalgún viermo pra cebar as súas crías. É especie sedentaria en Asturias, anque tamén hai exemplares que viaxan al sur condo vén el inverno y outros que chegan nesos meses da Europa máis fría.

É un páxarín bon d’identificar pola súa color averdosada tirante a marela, d’ei el nome que ten, anque tamén son chamadeiras as tonalidades marelas nos ombros, nas plumas remeiras y nel rabo, que destacan muito máis condo engala. A fema é aparecida na color, pro, como pasa noutras muitas especies, ten us tonos máis apagaos qu’el macho y pol lombo é máis apardazada. El alimentación é sobre todo granívora, como se deixa ver nel pico gordo que ten, característico da familia unde se clasifican os verderolos, Fringillidae, á que tamén pertenece el xilgueiro (Carduelis carduelis).

El nome científico aceptao polos organismos internacionales é Chloris chloris, pro tense usao muito outro sinónimo, Carduelis chloris. Ese epíteto vén da palabra grega chloros, que s’aplicaba al verde amarelao y que deu pé a cultismos qu’usamos hoi como cloro ou clorofila.

Verderolo pousao nun espieiro núa arribada da praya del Recosto, en Serantes (Tapia) (9/7/2021).

A denominación en galego-asturiano máis diferencial é a de verderolo, con úa reiz que recorda a súa característica máis chamadeira, a color, y un sufixo que nun tempo amañaba diminutivos y qu’atopamos noutros zoónimos ou fitónimos como ameixola, carneirolo, amorolo, arbanzolo, corriola…

Un sufixo aumentativo, qu’este si funciona na actualidá, -ón, atopámolo nel outro xeito de chamarye en galego-asturiano, tan estendido ou máis qu’el outro, verderón, neste caso coincidente col nome estándar casteyano. 

A etimoloxía é discutida. En latín, el ave chamabase vireo, –onis, y a evolución esperable tería que ser *verión, pro debéu haber un cruce con verde. En realidá, a denominación del latín xa deriva del verbo virere ‘ser verde’, del que vén el adxetivo viridis, que deu el noso verde. García Arias esplica verderón como úa metátesis, un cambeo de sílabas, a partir d’un hipotético *virido, –onis > *veredón > verderón. 

Os vocabularios da Veiga, Mántaras y El Franco ofrecen as dúas denominacióis, verderolo y verderón, mentres qu’el da Roda namáis recoye verderolo, forma que rexistra Fernández na súa obra con Acevedo Huelves. A recopilación da Veiga tamén recoye nesa entrada a espresión gozar como un verderón, ben conocida tamén en asturiano y casteyano.

Os datos que fun recopilando perguntando aquí y aló amecen máis puntos xeográficos ás formas conocidas y dalgúa variante máis. A denominación de verderolo déronma en Vilela (San Tiso d’Abres), mentres qu’a de verderón dixéronma en Anlleo (Navia), Castriyón (Bual), Cartavio, Vivedro y Trelles (Cuaña), Sabugo, El Valín y As Campas (Castripol), Zreixido (A Veiga) y Santalla. En Trelles tamén había quen ye chamaba verderín, unde se volve ver el aparición d’un diminutivo, –ín, neste caso en uso na actualidá. Outra variante é a qu’apuntéi en Villar, na parroquia franquía de Miudes, con un prefixo re-: reverderón.

Fema de verderolo picotiando en busca de gra nun prao segao de Mántaras (Tapia) (12/7/2021).

En galego, a súa denominación ta ben estudiada nun artículo de Xosé Manuel Penas y Carlos Patiño, unde esplican qu’hai dous grupos de nomes. El primeiro é el de canario ou canario bravo, pola súa asomeñanza con estos páxaros cantores, que se recoye pol centro da provincia de Pontevera y que s’estende contra el norte pola Coruña y contra el leste, por Ourense. En muitos d’estos sitos convive cuas denominacióis basadas na súa color, que son as máis comúis en Galicia y que nun amañan zonas claras: verderol, verdarol, verdeirol, verderolo, verderola, verdarolo, verdeloro, verdeirolo, verdeirola, verdolor, verberolo, verdereiro, verderín, verdión, verdín, verdillo, verdial… Pódese ver qu’as variacióis tán nos sufixos que s’amecen á reiz, con dalgúa qu’outra metátesis favorecida col asomeñanza con outras palabras (loro, dolor, verba…). Aparte, son habituales as confusióis y cruces de nomes populares con outras especies da familia Fringillidae y que nun recoyo aquí pra nun confundir.    

A pouca información qu’hai en asturiano sobre a denominación d’esta especie diznos qu’a forma máis común é verderón, cua variante verderina, y outra ben máis rara, pardu blancu, que se recoyéu nel Caburniu (Llangreo), contraposto a outra especie, Linnaria cannabina, tamén da familia Fringillidae, que chaman alí pardu coloráu. Na parte máis occidental del asturiano ta rexistrada a variante verdeirón y en Tox (Navia), vordorón, con úa asimilación da primeira vocal átona ás outras vocales.

En conto al casteyano, a forma máis usada é a de verderón, á qu’hai qu’amecer variantes como verderol, verdera, verdel ou verdón.  

Garcia (Ardea cinerea)

Garcia na veira del Río Nalón en Les Caldes (Uvieo) (10/2/2024).

A garcia (Ardea cinerea) é el ave máis grande que podemos atopar nos ríos asturianos. É inconfundible, col sou pico largo, igual qu’el pescozo y as patas. Nel plumaxe predomina a color cardoxa, anque ten os ombros mouros. Nos adultos a cabeza é branca, con úa lista moura derriba dos oyos y, en época de reproducción, ten dúas plumas que ye cain pra detrás, tamén mouras.

Col pescozo espurrido ou, máis a miudo, encoyido en forma d’ese entre os ombros, podemos vela parada na veira del augua, velando sin moverse un faraguyo hasta que pasa un pexe al pé d’ela. Entoncias, con un movemento rápido, páñalo col sou pico largo y pápalo. Tamén se ve muito emporondada nos árboles altos da veira, porque nelos aveza a fer el nío. Pro el máis guapo da garcia é vela botar a engalar, aletiando axeito, cuas patas espurridas pra detrás y col pescozo recoyido.

Hai un par de refráis en galego-asturiano que falan da garcia, anque los hai iguales pro cua gaviota como protagonista: Condo a garcia vai prá terra, coye a brosa y fende a estela y Condo a garcia vai pral mar, coye os bois y vai arar. Con variantes de pouca importancia tán recoyidos nel meu vocabulario de Mántaras (Tapia) y nos libros de María del Carmen García García sobre a tradición oral en Presno y en Balmonte (Castripol). Tamén se recoye en Tinéu el mesmo refrán, anque neste caso en asturiano occidental: Cuando la garza vei pa la sierra, garra la bruesa ya veite a la l.leña. Cuando la garza vei pa la mar, coi’l l.labiegu ya veite a l.labrar. É verdá que nun s’hai qu’esfoutar de todo nestos ditames nin pra cousas del tempo nin pra nada, pro ter tein a súa parte de verdá: a garcia é un ave migradora que chega dende el norte d’Europa ás nosas terras a pasar el inverno buscando un clima máis trempao, ou camín d’África, einda máis al sur; conque se pode tomar como anunciadora del mal tempo. Condo volve pral norte é condo chega el bon tempo y ta búa xeira pra labrar.

Garcia emporondada nun árbol na veira del Nalón, cerca del Barcu (Uvieo) (4/9/2021).

Os datos bibliográficos que temos sobre a denominación d’esta ave en galego-asturiano son poucos. Das versióis del refrán que recoye García García, podemos sacar el dato da forma garcia na Veiga dos Molíos, Montavaro, El Castro y Obanza, todos nel conceyo de Castripol, y a variante garza en Murias, nel mesmo conceyo. Eu esqueicín incluíla nel meu vocabulario de Mántaras, pro nel apartao dos ditames si aparece a forma garza. Reconozo que daquela nun ye din muitas voltas á palabra nin perguntéi por variantes, pro dáme que pensar el feito de que tempo despóis Manolo Galano, el escritor tapiego, me dixera a forma garcia como propia da Roda pra chamar esta especie (y que, por certo, tampouco nun meteran nel vocabulario que fixeran él y Jacinto Díaz). Ademáis, nos dous únicos portos da zona del galego-asturiano unde se recoyéu a súa denominación nel Atlas Lingüístico Marinero, os das Figueiras y Tapia, rexistróuse tamén garcia, con -i-. É evidente qu’el asomeñanza cua forma casteyana (tamén asturiana y galega) foi fendo recular a que debía ser variante máis característica del estremo occidental asturiano. Por úa persona veya nacida en Casarego (Tapia) sei qu’os d’antias dicían garcia, qu’ela fora acasteyanándose y qu’agora chamábayes garzas, pro que s’acordaba ben de súa madre dicíndoye qu’era igual qu’úa garcia porque tía as pernas largas como el ave. Tamén en Cartavio (Cuaña) recordaban esa forma usada de comparanza, anque con úa muyer que tía el pescozo largo y que dicían qu’era como úa garcia. Outros datos d’esta denominación déronmos na Veiga y Meredo (A Veiga), Brañatruiye y Obanza (Castripol), Gudín (El Franco) y Ortigueira (Cuaña).

Como dixen, hoi nel estremo occidental asturiano é máis búa de recoyer a variante garza, que me deron en Santalla, nel Valín y Granda (Castripol), Freisnedo y Villarín (El Franco), Trelles y Vivedro (Cuaña), Andés y Sante (Navia), Castriyón (Bual) y Carbueiro (Ibias), ademáis de na Veiga, Meredo, Ortigueira y Casarego, unde se manexaban as dúas variantes, garza y garcia.

Postura típica da garcia cua cabeza y el pescozo encoyido entre os ombros. Na veira del Río Nalón, en Caces (Uvieo) (14/11/2020).

Os vocabularios galegos que puiden consultar nun recoyen outra forma agá garza, pro nel obra Etnografía mindoniense, unde se xuntan colaboracióis na prensa del estudioso de Mondañedo Eduardo Lence Santar, usa a forma garcia, y tamén cita a versión correspondente del famoso refrán: Cando a garcia vai pró mar, colle os bois e ponte a arar. Tamén noutra obra qu’axunta material oral recoyido pol alumnao del seminario de Mondañedo, A carón do lume, aparece el refrán, anque cua forma garza: Cando a garza vai pra Meira pon a sella na goteira; Cando a garza vai pra o mar, colle os bois e vai arar. En conto al portugués, a denominación del ave ten a forma correspondente cua súa fonética: garça.

Os vocabularios dialectales del asturiano tampouco nun recoyen outro nome que nun seña garza. Así y todo, chama el atención qu’el Diccionariu Normativu nun incluya a variante garcia, condo el Atlas Lingüístico Marinero de Barriuso rexistra esta forma nos portos de Veiga (Navia), L’Arena (Sotu’l Barcu) y Bañugues (Gozón). É habitual a tresmisión de vocabulario entre os portos marineiros, el qu’esplica os datos máis al oriente, así que, a falta d’outros datos, pinta que tamos delantre d’outro caso máis d’úa denominación característica d’esa zona de transición tan interesante del oriente de Lugo y el occidente d’Asturias.

Despóis de tar un bon pedazo parada na veira del Nalón, a garcia bota a engalar. Vense ben as dúas plumas cayendo pra detrás da cabeza. Les Caldes (Uvieo) (10/2/2024).

A palabra garza é d’etimoloxía discutida. Coromines propuxo úa orixe prerromana núa forma hipotética *karkia porque en dalgúas linguas célticas actuales tein formas aparecidas na denominación del ave. A cousa é que na Romania namáis en casteyano, galego-portugués, asturlionés y valenciano (garsa) se dá esta clas de resultao: noutros sitos botan mao d’outros xeitos de chamarye, como el catalán (bernat pescaire, agró), aragonés (garrapescaire, pescataire), francés (héron), italiano (airone)… El nome en latín era ardea, palabra que ta na denominación científica da especie, acompañada del epíteto cinerea ‘cincenta, cardoxa’, pola color del plumaxe. Outros etimólogos buscan aquí a orixe de garza (árdea > *arza); pra esplicar el resultao con g-, García de Diego propón un cruce col latín gruius ‘grulla’. Outro elemento interesante é qu’á nosa pega (Pica pica) noutras linguas vecías chámanye d’un xeito aparecido: garza (aragonés), garsa (catalán), agaça (occitano), gazza (italiano)… Seña cual seña ese étimo misterioso, é evidente el parentexo de todas estas denominacióis, tanto dá que señan pr’Ardea cinerea ou pra Pica pica.

Pral caso del asturiano, unde ademáis garza ten tamén el acepción local de ‘gorgoleiro’, García Arias recoye todas estas hipótesis y propón outra máis: relacionalo cua influencia de garciu ‘gancho’, pola comparanza col xeito del pescozo da garza condo vai engalando, el que podía esplicar el amecedura d’ese g- inicial al nome del ave. A palabra garciu é úa creación analóxica a partir del feminino garfia ‘gazoupa, garra’, que vén del árabe garfah ‘puñao’. D’ei saliron palabras como a nosa garfela ou a garfiella/garciella del asturiano, ou el portugués garfo ‘tenedor’. Hai que reparar na facilidá de confusión, xa comentada máis veces, entre a labiodental (f) y a linguodental (ce, ci, z): cereixolo/fereixolo, cioyo/fioyo… Resulta clara a relación de significao entre todas esas palabras con garc-/garf-: en galego-asturiano temos a garcia/garfia ‘uñas da cabeza del martelo’, garcio ‘canía que s’inxerta’, garfio ‘xermolo’, garfa/garfia ‘gazoupa’, garfiar ‘arrapañar, botar a mao a daqué’…

Cigarra (Tettigoniidae)

 

Macho de Tettigonia viridissima en Brañanoceo (Mieres) (14/7/2018).

Nel brao, nas nosas andanzas polos praos, os saltóis (Caelifera) eran compañeiros habituales y obxetivo ás veces da nosa caza. Pro, ademáis de saltóis, que nun paraban quietos y costaba caro piyalos, de ralo en ralo atopábamos us máis grandes, d’un color verde claro intenso, máis pasmaos y torpóis y, polo tanto, máis bus de coyer, se é que nos atrevíamos y nun nos daba noxo sentilos buligar na nosa mao zarrada. En Mántaras chamámoyes cigarras, insectos famosos por cantar, por emitir ese son monótono y característico dos días de brao, condo máis pega el sol. En realidá, esas cigarras nun son úa especie namáis, senón qu’hai miles d’úa traza aparecida por todo el mundo y que se clasifican na familia Tettigoniidae, del suborde Ensifera, que se clasifica nel orde Orthoptera igual qu’os saltóis, anque estos son del suborde Caelifera. Todos os ortópteros son insectos mazcadores con dous pares d’alas: el par de fóra (tegmen) é duro y el de debaxo, membranoso. Pro el que caracteriza el suborde Ensifera al que pertenecen as cigarras é que tein úas antenas larguísimas, ás veces máis qu’el sou propio corpo, non como os saltóis, que tein as antenas curtias. Condo os machos das cigarras razpían un tegmen col outro amañan el sou cantar repetitivo, que yes val ás femas pra decidir cuál é el que ten máis aptitudes. 

Xa dixen qu’hai miles d’especies da familia Tettigoniidae, pro tres mui características y muito búas d’atopar en Asturias son Tettigonia viridissima, Ruspolia nitidula y Ephippiger ephippiger. As dúas primeiras son máis aparecidas. Tettigonia viridissima é grande: pode chegar a ter máis de cuatro centímetros. Anque hai exemplares apardazaos, normalmente son verdes, pro sempre tein úa lista marrón porriba da cabeza y el lombo. A segunda especie é máis pequena, normalmente verde, y é da cabeza cónica, aguzada. A terceira, Ephippiger ephippiger, é aparecida a un grilo, del corpo curtio y máis regordeto qu’as outras cigarras. É verde, anque tamén pode ser apardazada, y nesta especie cantan tanto machos como femas. Todas estas cigarras vense nel estao d’adulto en pleno brao, despóis de pasar pol estao de ninfa. Outra cousa mui chamadeira d’elas é el órgano col qu’as femas poin os ovos, el ovipositor, qu’é mui largo y prá xente pinta como se fora un aguiyón.

Macho de Tettigonia viridissima nel cristal d’un coche (14/7/2018). Brañanoceo (Mieres).

Anque eu sempre las conocín como cigarras, máis tarde souben qu’en Castilla as cigarras son outros insectos dos que quizáis úa das especies máis representativas seña Cicada orni. Son da familia Cicadidae, que nun pertenece al orde Orthoptera, senón a Hemiptera. Simplificando muito, os hemípteros son chupadores y non mazcadores como os ortópteros. Eso si, son tamén cantadores, pro son bichos máis pequenos y con alas tresparentes, polo que son máis aparecidos a úa moscúa qu’a un saltón. Tamos falando d’insectos de sitos calentes, así que nel territorio occidental asturiano danse namáis nas terras máis al sur. Como en casteyano a palabra cigarra os naturalistas xa la tein ocupada pra os cicádidos, ás nosas cigarras chámanyes en casteyano estándar saltamontes verdes ou langostas verdes. Pro pra complicar a cousa aquí entra outra palabra d’uso común nesa lingua: chicharra. Nel diccionario da Real Academia Española aparece como sinónimo de cigarra y polo tanto defínela igual, como cicádido. Sicasí, como estudióu Cándido Santiago Álvarez nun artículo ben interesante, as dúas palabras tein etimoloxías emparentadas, anque con diferencias, y ademáis os primeiros testimonios bibliográficos de cada úa son d’etapas cronolóxicas distintas, máis modernos os de chicharra. Xa especialistas nestos insectos deixaron claro hai máis de cen anos qu’a denominación de cigarra en casteyano referíase a os cicádidos y chicharra a os tetigónidos. El asomeñanza fónica entre as palabras y el feito de qu’as dúas foran especies cantadoras favorecéu un equivoco que se foi repetindo entre úas publicacióis y outras hasta cuayar nel presente. A pesar del diccionario académico, nel casteyano dialectal hai muitos sitos unde estreman esas dúas denominacióis pra cada familia d’insectos, anque ás veces é al rovés del que propóin os especialistas. Pro qu’a definición como cicádido tanto de cigarra como de chicharra é insuficiente resulta claro: nun hai máis que ver as ilustracióis en libros en casteyano da fábula da cigarra y a forniga unde pintan a cigarra con traza de tetigónido y non de cicádido. 

Volvo á nosa dialectoloxía. Os únicos vocabularios locales de galego-asturiano que recoyen cigarra son os de Mántaras y El Franco, anque neste segundo caso nun define de qué familia se trata. Eu teño rexistraos datos da palabra pra referirse a os tetigónidos na Veiga, El Valín y Vilarín (Castripol), Valdepares (El Franco), Vivedro y Cartavio (Cuaña), El Monte y Sante (Navia), Bustapena (Vilanova d’Ozcos), Brañavella, Pousadoiro, Quintela y Santalla (Santalla d’Ozcos), Castro y Grandas, y Cachafol (Eilao).

Tamén me deron a variante chicharra na Veiga, mentres que noutros sitos nun ye conocían un nome diferente dos saltóis y chamábanyes a todos igual. Fago aquí úa pousa pra esplicar un asunto que complica el panorama da denominación d’estos insectos. En asturiano, d’oriente a occidente, ta constatao el uso da palabra grillu non solo pral insecto mouro que vive en covías nel tarrén, del suborde Ensifera como as nosas cigarras, senón tamén pra referirse a os saltóis. Al cabo, todos son ortópteros. Ás veces, a diferenciación entre us y outros faise col xénero da palabra y aplícase grilla a os saltóis y grillu al outro insecto…, pro tamén se recoye grilla pra referirse ás cigarras: por exemplo, en Tox (Vil.lapedre), na parte de Navia de fala asturiana, unde yes chaman gril.las. Pois ben, en Cartavio (Cuaña) dixéronme que chamaban grilla ás cigarras máis pequenas y cigarra ás máis grandes, y qu’a cigarras como Ephippiger ephippiger conocíanlas os nenos como grillos pinchóis por causa dos ovipositores tan impresionantes que tein as femas. Esta especie, condo nun ye chaman cigarra, descríbenma na Veiga y en Barres (Castripol) como grilo verde sin máis. Y nas Figueiras esplicáronme que chamaban saltapayales ás cigarras y que nun era raro sentir chamar grilos a os saltóis. Hai que recordar que saltapayales é úa das denominacióis dos saltóis en galego-asturiano. Pode dar úa idea da complicación nestas denominacióis qu’en Andés (Navia) dixéronme qu’a cigarras y saltóis chamábanyes saltapraos, pro tamén houbo alí quen me deu el dato de qu’ás cigarras chamábanyes grillos.

Exemplar de Ruspolia nitidula. Estrémase a cabeza aguzada característica d’esta especie. Mántaras (Tapia) (13/8/2018).

Na Ovellariza (Vilanova d’Ozcos) dixéronme qu’alí chamábanyes cigalas. Axina m’acordéi d’un pico en Güeria (Quirós), que se chama La Cigal.la. Según recoye Julio Concepción, nese conceyo chaman cigal.las a os grilos, a os que fain covas y cantan de noite. ¡Outra vez os cruces entre grilo y cigarra! É chamadeiro el dato vilanovés, porque cigala é el nome que ye dan en catalán a os cicádidos, ademáis d’al crustáceo tan apreciao na gastronomía Nephrops norvegicus. Y é que tanto cigarra como cigala vein del latín vulgar cicala, variante de cicada, nome col que chamaban nesa lingua a os insectos cantadores. Pol asomeñanza, entendo que máis cos tetigónidos que cos cicádidos, el nome de cicala aplicóuseye tamén al crustáceo y d’ei el actual cigala. Teño lido comentarios escépticos de dalgún estudioso sobre el pouco parecido da cigarra cua cigala, pro supoño que será porque tán pensando nel hemíptero y non nel ortóptero, na nosa cigarra. Se pensamos nela, ta máis búa de ver el asomeñanza. Cuntáronme úa anécdota d’úa boda hai muitas décadas, condo empezóu a popularizarse poñer marisco nel menú. Dicía úa muyer de Salas con muita gracia mentres esbiyaba núa gamba: «A mi estas gril.las nun me chocan muito». El marisco era úa realidá nova pra ela y axina ye salíu a comparanza con outros bichos que conocía ben y que se daban un aire, anque foran máis pequenos. Outro dato: según el Atlas Lingüístico Marinero de Barriuso, en Tapia á cría da lagosta chámanye grilo. Y, seguindo cos cruces entre denominacióis de mar y terra, tampouco nun hai qu’esqueicer qu’el latín locusta referíuse tanto a os saltóis como a os crustáceos, d’ei qu’en casteyano se chame langosta al crustáceo, si, pro tamén a os saltóis condo chegan en enxames y acaban con todo.

Xa se falóu dos datos del asturiano grilla, pro outros xeitos de chamar á cigarra nesta lingua, ademáis de cigarra, claro, son chicharra y cantariella, ou, sin máis, saltapraos, col mesmo nome que yes dan a os saltóis.

Sobre a orixe da palabra chicharra, aveza a dicirse que vén tamén del latín cicala, anque con un compoñente onomatopéyico chich-. Tuvo úa variante masculina qu’é a que pinta que deu a palabra cigarro, por comparanza cua forma alargada da cigarra. Nel artículo referido de Santiago Álvarez fálase da palabra mozárabe chicarro ou chicarra pra referirse ás cigarras como orixe del actual chicharra en casteyano. García Arias pensa que chicharra, qu’en asturiano tamén s’aplica a un páxaro, Locustella naevia, é un nome onomatopéyico, igual que se chama charchar  a outra ave, Saxicola rubicola. El sufixo –arra sería posterior, romance, y parece un diminutivo que se pon á onomatopeya chich-.

Paredeiro (Cyanistes caeruleus, Parus major, Periparus ater)

Paredeiro da especie Parus major pousao núa cana d’un mazueiro en Mántaras (31/8/2022).

Tradicionalmente, a relación dos nenos (que non das nenas) cos páxaros era conflictiva, por dicilo d’un xeito suave. Os que sempre salían perdendo eran os probes dos paxaríos, que sufrían úa persecución inclemente: básicamente, cazalos ou atopar os níos pra coyeryes os ovos (é el que se chamaba saber níos). Pra cazalos vivos usaban técnicas como a da liga, que xa espliquéi al falar del xilgueiro (Carduelis carduelis), ou artefactos como el pesugo ou presugo, úa especie de pirámide embrocada feita de paliquíos.

Tamén é verdá qu’ese contacto tan achegao cos páxaros daba pé a que los conoceran muito ben y ademáis de cerca. Eso axudaba a que muitas especies tuveran un nome tradicional y qu’este se mantuvera y tresmitira. Ta ben que s’esqueiceran aquelas prácticas cinexéticas tan ruías, pro non que s’esqueizan as denominacióis populares pra os páxaros. En Mántaras ben deitéi de chegar a tempo pr’atopar bus informantes que daquela, a últimos dos anos 80, condo fixen el vocabulario, xa eran veyos, pro recordaban os sous tempos de nenos cazadores. Hoi, máis de treinta anos despóis, se perguntamos a cualquera persona veya del lugar, de seguro que nun sabe dicir máis d’úa docía de nomes autóctonos. Tamén é verdá qu’einda quedan personas mui observadoras ou que yes manan esas cousas y que s’acordarán de máis. El asunto é atopalas.

Ás veces, as denominacióis que se recordan costa caro identificalas. Por falta de conocementos ornitolóxicos abondos pra saber perguntar con xeito, atópome con muitos datos que condo los recoyín nun din sabido a qué especie concreta se referían. Ás veces nun apuntéi máis que descripcióis mui vagas («un paxarín mouro…», «un páxaro con algo de mouro y marelo…»), conque teño que fer suposicióis ou asignar esos nomes a máis d’úa especie pra nun erralo. Se son aparecidas as feituras das aves, é mui normal qu’a xente las confunda ou que yes día el mesmo nome a todas. É el caso dos páridos, úa familia de paxaríos qu’incluye muitas especies, pro qu’en Asturias ten cinco representantes. Os tres máis conocidos y bus de ver na marina son Parus major, Cyanistes caeruleus y Periparus ater. Antano el nome del xénero de todos tres era Parus y namáis mudaban el epíteto, pro esto da taxonomía científica vai evolucionando y perfeccionándose, y hoi é aceptao que cada especie pertenece a xéneros distintos da familia. Como hei a esplicar agora, nun teño abondos datos como pra dedicaryes cadasúa entrada, conque decidín titular as tres cua denominación popular en galego-asturiano de paredeiro.

Na foto nun s’estrema muito ben el color azul na cabecía, pro vese a feitura rechonchía que ten Cyanistes caeruleus. Vega (Uvieo) (13/1/2021).

Empezo pol máis común y el máis grande dos nosos páridos, como indica el epíteto del sou nome científico, Parus major. É un paxarín mialma ben guapo, del corpo marelo y a cabeza moura, con úas meixelas brancas ben chamadeiras. Ademáis, destaca nél a lista moura que baxa por todo el peto, como se fora úa corbata. Pol lombo, a color é averdosada tirante a marela.

A segunda especie, Cyanistes caeruleus, tamén ten as meixelas brancas, pro ten ademáis úa lista branca paralela porriba dos oyos, que quedan enmarcaos núa tira moura que sigue por detrás da cabeza. Ten úa traza mui regordetía, qu’hasta pinta que nun ten pescozo, pro é lixeiro y nun para quieto nas canas, ben veces aporondando cuas patas pra enriba. Quizáis el que máis lo individualice seña el azul das alas y del pico da cabeza.

A terceira especie, a máis pequena das tres, Periparus ater, resumindo muito, vén ser úa versión en muido y en branco y mouro de Parus major, anque en proporción a cabeza é máis grande y nun ten esa especie de corbata. É chamadeira nél a mancha branca vertical que ten por detrás da súa cabeza moura.

Os tres anían en furaos d’árboles y, mui a miudo, de paredes. D’este gusto por fer os níos nas regandixas das paredes ten que vir el nome en galego-asturiano de paredeiro. Nun hai que deixarse engañar pol asomeñanza fónica cua denominación que yes daban en latín a estas aves, parus, que vén del nome del isla grega de Paros. A palabra paredeiro recoyínla en Mántaras, tamén cua variante feminina paredeira, pra chamar a Cyanistes caeruleus y a Periparus ater. Nun lo recordo, pro quizáis nun din atopao máis datos pra estender a denominación tamén a Parus major. Pra os páridos en xeneral, apuntéi paredeiro na Bouza y As Campas (Castripol), El Viso, Salave y A Roda (Tapia), y Villar (El Franco). Nel vocabulario de Bual de María Teresa López, paredeiro defínelo como ‘herrerillo común’, mentres qu’el da Veiga, pra esta mesma definición dá a forma ferreirín. Este nome déronmo na Caridá (El Franco), pro pra chamar a Parus major. Primeiro de seguir falando d’outros datos que teño, é ben saber cómo yes chaman a estos páridos nas linguas vecías porque eso ha a axudarnos.

El máis pequeno dos páridos de noso, Periparus ater. Brañanoceo (Mieres) (28/3/2021).

Hai que recordar que todas as linguas estandarizadas ou en proceso d’estandarización buscan poñer xeito á variedá de denominacióis populares, y ás confusióis y xeneralizacióis pra máis d’úa especie, decidindo us nomes vulgares estándar (en contraposición cos nomes científicos, que son iguales pra todas as linguas). En casteyano, el nome estándar pra Cyanistes caeruleus é herrerillo, pra Parus major é carbonero y pra Periparus ater é carbonero garrapinos. Como se comproba, condo se comparten popularmente nomes pra máis d’úa especie, el que fain os ornitólogos estandarizadores é poñeryes adxetivos a esos nomes, muitas veces basaos nas denominacióis que dá a xente. Nel caso del portugués, os nomes estándar son, respectivamente, chapim-azul, chapim-real y chapim-carvoeiro. A proposta galega sigue ese mesmo esquema: ferreiriño azul, ferreiriño real y ferreiriño carboeiro. As referencias al carbón y al ferro tamén se dan popularmente na ornitonimia asturiana dos páridos, anque na proposta asturiana os adxetivos coinciden col reparto del casteyano y non col del galegoportugués: veranín ferreru, veranín carboneru y veranín garrapinos. Evidentemente, anque poda haber un faraguyo d’arbitrariedá en cualquera decisión estandarizadora, pra ben ser ten que tar fincada nun bon conocemento da realidá dialectal y por eso neste caso, como base pra os nomes, botaron mao das denominacióis máis estendidas nesas linguas: herrerillo, carbonero, chapim, ferreiriño y veranín.

¿Y cuál é a realidá dialectal? Os vocabularios galegos recoyen muitas denominacióis populares, anque, condo especifican, céntranse nas dúas especies máis conocidas, Parus major y Cyanistes caeruleus. Prá primeira rexístranse nomes como abelleira, abelleiro, almixelo, almixendro, ameixengo, carboeiro, carboeira, chapiño, ferreiriño, ferreiró, ferreirolo, maceiro, patachín, patacho, picafolla ou tinque. Prá segunda, bacachís, bacachés, chapiño, chinchín, ferreira, ferreiriño, ferreirolo, frade, picafolla ou maceiro. Como se pode comprobar, muitos coinciden. Tamén hai dalgún dato recoyido de cómo arromendan popularmente el sou piar trisílabo: chichichí.

En asturiano a denominación máis estendida pra os páridos é veranín ou branín, anque tamén ye chaman dayundes veranu ou capellán. Pra Parus major específicamente, tán recoyidas tamén as formas carboneru, corbatín y chichipán. Pra Cyanistes caeruleus, ferreru, ferrerín y pequeñancín. Pra Periparus ater, abeyerín y veranín real. En Lión y máis al sur, hasta Estremadura, danse denominacióis como cacafú, chichipán, chichifón, ferrerín, mosquerín, papín, pepechín, pepecruz…

Un paredeiro picotiando entre os fayucos d’úa faya nos Arrudos, en Caliao (Casu) (10/6/2023).

En casteyano, según recoye Francisco Bernís nel sou Diccionario de nombres vernáculos de aves, os primeiros naturalistas, dende el s. XVII hasta el XIX, pra Parus major citan os nomes de santa cruz, chichipán, monje y carbonero. Pra Cyanistes caeruleus, herrerillo. Pra Periparus ater, garrapinos, pinero y pinariego, porque é un ave típica dos pinales. Nas encuestas que fexo él, Bernís recoye como a máis estendida en casteyano pra Parus major a de chichipán, con variantes relacionadas como chapín, pepechín, chachapín, machachín, cuchinchín, chinchín, chinche, pichichí, fifirifí, tintín pérez, aguaquí, cagachín…, en dalgús casos tamén aplicadas a Cyanistes caeruleus. Ademáis recoyéu denominacióis como abejarillo, catabeja, carbonero, chocolatera, curica, santa cruz… Pra Cyanistes caeruleus rexistróu datos de cerrojero, cerrajero, cerrajillo, coronilla, herrerillo, herrerico, herrerín, herrerino, herrerito, herrereta… ás veces referidos tamén a Parus major. Pr’acabar hai que señalar un dato chamadeiro: Bernís fexo encuestas na zona noroccidental asturiana y, anque nun especifica el punto, diz que recoyéu en Asturias a forma paradeda. ¿Será un error por paradeira?

Con toda esta chía de datos dialectales, compróbase cómo s’usan muitos nomes indistintamente entre as especies de páridos y qu’as motivacióis pras denominacióis tein que ver cua color del plumaxe, col sou piar de reclamo, cua súa alimentación… y sempre presente el diminutivo polo pequenos que son. Esos datos, como dixen, tamén nos valen de marco pra interpretar os qu’hai del galego-asturiano. Como se pode comprobar, a motivación prá denominación de paredeiro, basada nel sito unde aveza a fer el nío, pinta ser úa creación autóctona del territorio noroccidental d’Asturias que nun se dá noutras zonas peninsulares. Einda máis, en Sabugo (Castripol) tamén me deron el sinónimo de picapedreiro, outro oficio máis que sumar ás xa citaos d’outras linguas como carvoeiro, carboneru, carbonero, cerrajero, ferreiro, ferrerín, herrerillo, capellán, curica, frade ou monje, anque todos estos tein que ver cua color ou, nel caso del cerruyeiro y del ferreiro, col piar metálico del sou reclamo.

Pódese estremar a tiría branca que ten detrás da cabeza a especie Periparus ater. Brañanoceo (Mieres) (28/3/2021).

En conto os datos de ferreirín, qu’enlazan cua denominación galega de ferreiriño, vein a complicar el panorama denominativo en galego-asturiano porque, como xa se víu al falar del paporrubio (Eritacus rubecula) y del charchar (Saxicola rubicola), hai datos dos conceyos da marina de qu’hai quen chama tamén asina a estas dúas especies.

En Zreixido recoyín pra os páridos el nome d’abeyeiro, qu’enlaza cua denominación galega d’abelleiro ou abelleira, col asturiana d’abeyerín y con outras peninsulares como mosquerín, abejarillo ou catabeja. Relacionao cuas denominacióis trisíslabas qu’arromendan el reclamo del ave, ta a forma que me deron na Mundiña (A Veiga): chincherín. Sorprendéume saber qu’en muitos sitos de Huelva, Cádiz, Sevilla… chámayes santacruz, forma que tamén me deron, con artículo masculino ou col feminino, en cuatro puntos de Castripol das parroquias de Piñeira, San Xuan y Siares: El Valín, Sabugo, Granda y Presa. Nos dous primeiros sitos téñolo apuntao como pra todos os páridos en xeneral, pro vexo agora que nos dous últimos dixéronme que tía úa raya branca porriba da cabeza, así qu’a referencia é clara a Periparus ater. A motivación pra este nome de matiz relixoso debe ser pola mor da forma peculiar qu’en Parus major fai a lista moura vertical al chegar dende a barriga hasta debaxo del pico y seguir polos laos fendo úa especie de cruz. Col paso del tempo, muitos falantes deberon mudar el nome pral outra especie.

En Anlleo (Navia), recoyín el nome de furasebe pra Cyanistes caeruleus. A variante furasebes tíala apuntada cerca, en Villouril, nel mesmo conceyo, pra un páxarín agrisao sin muita máis descripción. Quizáis se refira tamén a Periparus ater, pro paréceme que, esfoutándose nel dato d’Anlleo, podemos identificalo alomenos como párido.

Un feixe de paredeiros novos taban picotiando al pé d’un horto en Mántaras. Esta é úa das fotos que yes saquéi (29/5/2021).

Recoyín nel Chao das Trabas (El Franco) el nome de carbueiro pra os páridos, anque terá que ser pra os dous da cabeza moura (Parus major y Periparus ater), mentres qu’en Salcedo (Vilanova d’Ozcos) a descripción que me deron encaxa perfectamente con Periparus ater, como en Penacova, nel mesmo conceyo, unde ye chamaban carbueira. Quédame namáis un nome por identificar, chichí, que me deron en Santolín (Ibias), y que concuaya con todo el feixe de denominacióis onomatopéyicas que xa se viron en toda a península, cua veigueña chincherín, cua galega chinchín y col chichichí que se mencionóu como descripción del sou reclamo. Como sei que nun se trata del charchar (qu’así ye chaman alí a Saxicola rubicola), nun me parece que seña aventurarse demasiao identificalo como nome xeneral de párido.

Por se einda nun taba abondo repetido, el caso dos páridos é úa mostra máis del arrevesao qu’é determinar os nomes tradicionales das especies en situacióis como a del galego-asturiano, que nun dispón d’abondos trabayos de campo específicos. Y, xa que se falóu tanto d’estandarización ornitolóxica, entrementres nun chegan máis datos, cos poucos que temos estrévome a propoñer estos nomes: pra Parus major, paredeiro; pra Cyanistes caeruleus, paredeiro ferreirín; pra Periparus ater, paredeiro carbueiro.

Xilgueiro (Carduelis carduelis)

Xilgueiro comendo nas flores del herba. Parque de Vega (Uvieo) (13/1/2021).

«Dime, xilguerín parleru, dime qué comes. Como arenines del mar; del campu, flores». Esta cántiga tan guapa que popularizóu El Presi unde se pergunta al paxarín falangueiro é muito búa introducción pra presentar al xilgueiro (Carduelis carduelis). Trátase d’un ave ben conocida, de colores inconfundibles, vivos y relumantes como a seda (y esto da seda nun lo digo de baldre; xa s’ha a ver). Como páxaro que s’alimenta sobre todo de grao, ten el pico ancho, pro, así y todo, é ben aguzao. Da cara encarnada, con úa mancha moura nos oyos como se levara antifaz, ten úa tira branca polos laos da cabeza, mentres que porriba y pol cocorote é mouro. Tamén é chamadeira nas alas a lista marela y as puntas brancas, que condo las ten recoyidas amañan un dibuxo mui guapo de pintías nel fondo del lombo.

En Asturias hai xilgueiros todo el ano, nos sitos a menos altitú. Crían aquí, pro tamén chegan a pasar el inverno dende el norte y de paso pra máis al sur. É a fema a que s’encarga de fer el nío, del xeito d’úa conquía, con mofo, la, plumas, foyas… Nun son bus d’estremar os machos y as femas condo los vemos por ei porque nesta especie nun hai muito dimorfismo sexual. Reparando máis en detalle, ún dos xeitos pode ser qu’el macho ten el encarnao da cara máis intenso y cubre máis superficie.

Despóis da cría, os xilgueiros avezan a verse en bandos, ás veces mui grandes y tamén con outras especies da familia Fringillidae, á que pertenece. Como xa se dixo, aliméntanse básicamente de gra y pódense ver a miudo picotiando nos cardos, pra sacaryes a somente. Precisamente da palabra cardus ‘cardo’ vén el nome que ye daban a esta ave en latín, carduelis, y d’ei tamén el nome científico: Carduelis carduelis. En Mántaras cuntáronme que tamén yes gustaban muito os grumos das flores de Senecio vulgaris, que se poñían como cebo pra cazalos.

Xilgueiro núa cana. Parque de Vega (Uvieo) (12/1/2022).

Y ei entramos na característica quizáis máis conocida d’esta ave, qu’é el sou canto tan alegre. Por eso foi sempre cazada: pra tela en xaulas y sentila cantar. Botábase mao sobre todo da liga, un pegamín que s’amañaba comprando os ingredientes na botica ou ben féndola con miola d’acebro machacada. A cousa era fer un sito alto pra qu’apousara el páxaro. Ún dos xeitos era chantar úa estaca con un canouco derriba al que s’espetaba úa varía de salgueiro enfarnada con aquela liga. Condo apousaba alí, el probe paxarín quedaba apegao. Esta práctica hoi ta prohibida. Ben deitamos del que s’avanzóu en muitos aspectos da protección a os animales.

El nome tradicional d’este páxaro reculóu muito col peso da denominación casteyana, jilguero, y costóume caro atopar xente que respondera naturalmente cua forma autóctona, xilgueiro. Namáis la teño apuntada en Mántaras (Tapia), El Chao das Trabas (El Franco), Cartavio y Ortigueira (Cuaña), y Andés (Navia). En Ortigueira dixéronme que cuase s’usa máis xilgueirín que xilgueiro. Fernández Vior nun la recoye nel sou vocabulario da Veiga, anque si nel sou libro Notas etnolingüística del conceyo da Veiga, unde rexistra tamén como variante popular el nome casteyano. Xa Acevedo y Fernández recoyían nel sou vocabulario publicao en 1932 namáis el casteyanismo silguero, con ese sufixo –ero que delata que nun é forma patrimonial. Tamén aparece así nel vocabulario da Roda, que sigue muito esa fonte.

Parexa de xilgueiros buscando qué comer nel herba. Pódense estremar ben as pintías brancas tan chamadeiras qu’amañan as alas condo tán recoyidas. Parque de Vega (Uvieo) (13/1/2021).

Na zona fronteiriza del asturiano occidental, el vocabulario de Tox (Viḷḷapedre) rexistra a forma híbrida xilguero, sin a diptongación esperable –eiro (ou –eiru, según a normativa escrita del asturiano), mentres que nel de Santa Marina y Vigu (Navia) recóyese xilgueiru. É el resultao que sigue por todo el occidente asturiano, hasta dar cua forma central y oriental xilgueru, ás veces xilguerín, con variantes como xilguiru, con metafonía, y outras como silgueru, sirgueru y hasta filgueru, caso este quizáis d’ultracorrección a partir del casteyano jilguero, denominación que, como dixen, ta mui estendida.

Prá súa denominación en galego dispoñemos del estudio que fixeron Penas y Pedreira, unde se xuntan todos os datos qu’había daquela en Galicia. Hai un feixe de sitos unde se recoye el nome casteyano ou el casteyano agalegao, ou el galego acasteyanao, cuas particularidades fonéticas de cada zona (jilguero, jiljero, siljero, silguero, cíljaro, gíljaro, xilguero…). A denominación estándar galega, mui estendida por todo el territorio, é xílgaro, pro despóis hai dúas zonas con outras tipoloxías denominativas. En continuidá territorial col resultao portugués pintasilgo, en toda a veira sur de Pontevedra y Ourense danye nomes a partir del verbo pintar máis un sustantivo: pintasilgo, pintaxilgo, pintasilvo, pintasilvas… Y nel estremo sur de Lugo y norte y leste d’Ourense, entrando tamén nel Bierzo (Lión), el nome básase nel verbo picar + cardo: picacardo, picacardiños, picacardio, picalocardo… Aparte, tán recoyidas outras denominacióis locales como barroso, na Ribeira de Piquín, al pé d’Asturias, dizque porque aveza a picar el barro dos ribazos.

En casteyano, ademáis de jilguero, y as variantes silguero y sirguero, hai outros nomes mui estendidos como cardelina, colorín, golorín, golorito ou sietecolores, que ben veces sustituyen á forma estándar nos sous territorios.

Outro xilgueiro pousao núa cana nel parque de Vega (Uvieo) (12/1/2022).

Sobre a etimoloxía de xilgueiro hai discusión. Houbo estudiosos como Meyer-Lübke ou Amado Alonso que lo fixeron derivar del nome grego del cardo, sílybon, que pasóu al latín como silybum. Crearíase entoncias úa denominación pral ave, *silibarius, quer dicirse, ‘cardeiro, amigo dos cardos’, qu’evolucionóu, col paso -b- > -g-, á forma actual. En apoyo d’esta teoría ta el comúis que son as denominacióis basadas nel cardo noutras linguas romances, como cadernera, carderola (catalán), cardelina (aragonés), chardonneret (francés), cardellina (italiano), cardoglinu (sardo), cardalina (corso)… El menos esplicable é qu’en galego, asturiano ou casteyano se partira d’ese étimo silybum pral vexetal y non el máis común de carduus.

Dudan Pidal y Coromines d’esa hipótesis, entre outras razóis, por nun haber continuadores romances peninsulares de sylibum pra chamar á pranta, anque dalgún estudio atopóu fitotopónimos (topónimos derivaos d’un nome de pranta) que si poden vir d’ese étimo. Elos queren miyor relacionalo col casteyano sirgo ‘pano de seda’, polos colores tan chamadeiros del páxaro fendo úa comparanza col texido. García Arias, al estudiar a etimoloxía de xilgueru, sigue esta segunda teoría: viría del latín sericarius ‘que trata en seda’, ‘da color da seda’, al través d’úa forma hipotética *siricarius. Seres era un sito da China famoso pola seda y outros productos, y d’ei salíu el adxetivo sericus ‘de Seres’ > *siricus, que deu el asturiano einda vivo hoi sirgu ‘de dous colores’, anque na documentación medieval hai muitos testimonios del uso da palabra pra referirse á seda. A palatalización de –s->-x– é normal y hai ben alternancias de resultaos en asturiano: siblar/xiblar, subir/xubir, sebe/xebe.

Bígaro (Littorina littorea, Phorcus lineatus, Steromphala spp.)

 

Bígaros da especie Phorcus lineatus arrodiaos de lámparas y cascarín. Os dous bígaros pequeníos da dereta son da especie Steromphala umbilicalis, ben sei. Ribeiro del Mayolo (Serantes, Tapia) (9/8/2017).

Se penso nel brao condo era rapacín, a mía acordanza lévame dereto a os ribeiros, a mañás y tardes al sol, a esploracióis na vazamar de covas y olgas… y, de ralo en ralo, a ir a os bígaros. D’estos moluscos toca falar, pro non pra ir a elos: nun ta de máis recordar qu’eso de coyer bígaros ta prohibido se nun teis el autorización correspondente. Queda dito.

Noutro tempo, a xente iba a os bígaros sin limitacióis, pra cocelos y comer despóis nelos axudándose con un alfiler. Nun é que quiten a fame, pro saber saben a mar y é como quen come pipas. Hai úas contas décadas, había muyeres pixotas qu’andaban as vilas cua súa mercancía y vendían bígaros por tancarolaos. Hoi ofrécense en dalgús chigres pr’acompañar úa botella de sidra ou el vermú del mediodía.

Todos esos bichíos con cáscara arredondiada como se foran coscos pequenos píntannos bígaros, pro hai qu’aclarar que nos nosos ribeiros podemos atopar cuatro especies principales d’estos moluscos ás que chamamos asina, y dalgúas hasta son de familias clasificatorias distintas. Polo tanto, a palabra bígaro que recoyen os vocabularios de Mántaras y A Veiga, que tamén me deron en Serantes, Valdepares, Cartavio y Andés, hai qu’asignala en conxunto ás especies que tratamos aquí.

A especie Phorcus lineatus é búa d’estremar pol dente ou piquín que ten unde empeza el oyo da cáscara. Os Friales (Serantes, Tapia) (14/7/2023).

Littorina littorea é el bígaro por antonomasia na denominación estándar casteyana, anque en muitos portos de mar d’ese ámbito lingüístico tamén ye chaman caracolillo, caracol, caracola, burgao, burgaíllo…. A cáscara é cardoxa tirante a moura, acaba en punta y ta toda estriada. Vive nas pedras y entre el ouca, y dáse ben nas desembocaduras dos ríos. Barriuso recoye pra esta especie nel sou Atlas Léxico Marinero de Asturias el nome de bígaro negro nas Figueiras, bincha en Tapia y bígaro sin máis nel Porto y Ortigueira. En Mántaras, un marineiro deume el nome de bígaro del río. En asturiano, ademáis de bígaru, en muitos portos chámanye mincha, cuas variantes nincha y minche. Esta palabra pinta ser un empréstamo aprendido polos marineiros nos portos galegos; nel caso del dato tapiego, vese qu’houbo un paso de m > b por confusión de bilabiales: mincha > bincha. Según el estudio de Ríos Panisse sobre a nomenclatura da flora y fauna marítimas en Galicia, nos portos de Lugo máis achegaos a Asturias chámanye bígaro ou bígaro de fango (Ribadeo) y bígara (Burela, Foz), anque tamén se dan outras denominacióis como chícara (Rinlo), mintiña (Cangas de Foz, San Cibrao) y el popular mincha, qu’a partir de Viveiro dáse por toda a costa coruñesa, con dalgús outros nomes como corniño, cornecho, hasta chegar a Laxe, unde empezan a recoyerse as formas caramuxa ou caramuxo. Esta denominación sigue pola costa pontevedresa, con variantes como caramecha ou caramela, hasta chegar a Portugal, unde recibe nomes como caramujo, borrelho, burrié, burgau…

As outras tres especies d’estos moluscos máis comúis das nosas costas son da familia Trochidae. A primeira, Phorcus lineatus (ou Monodonta lineata, que nesto dos nomes científicos hai muitas sinonimias) ten a cáscara lisa, tan alta como ancha, cuase como úa peonza, d’ei qu’el nome estándar casteyano seña ese, peonza. A color é cardoxa tirante a averdosada, con úas rayías máis escuras fendo ziszás y a punta normalmente desgastada y deixando asomar un toque de naranxa del nacre del interior. El máis chamadeiro pra identificala é un piquín ou dente que ten na veira del oyo da cáscara. Barriuso recoyéu pra ela nas Figueiras el nome de bígaro blanco y nos demáis, bígaro a secas, agá en Ortigueira, que ye dixeron mincha. En Mántaras, un marineiro deume el nome de bígaro del mar, en contraposición á especie anterior, que chamaba bígaro del río. En asturiano, en dalgús portos recibe calificativos como bígaru xorreru, derechu o culón.

As outras dúas especies son del xénero Steromphala. Steromphala umbilicalis (tamén conocido como Gibbula umbilicalis) é de color cardoxa averdosada, con rayas radiales violetas anchas, da cáscara un pouco estrapelada, polo que se conoce en casteyano col nome estándar de gíbula plana. Dáse unde hai ouca, d’ei qu’en Tapia ye dían el nome específico de bígaro del ouca. En asturiano, recibe en dalgús portos os nomes de bígaru del sol, de mariagarcía ou raxáu, neste caso referido á súa coloración. El outra especie é Steromphala cineraria (ou Gibbula cineraria), da cáscara máis alta qu’ancha, polo qu’en dalgús portos del centro d’Asturias conócese como bígaro cornudo. Tamén ten rayas acolorazadas, anque son máis estretas qu’as da súa especie irmá, así qu’hai unde ye chaman rayáu ou bígaru raxáu. Ademáis, comparte dayundes el nome de bígaru de mariagarcía col outra especie. Esplica Barriuso nel sou Atlas qu’en Candás os marineiros que lo informaron consideraban esta especie como el bígaro verdá. El nome estándar en casteyano é gíbula gris. En galego, aparte del común caramuxo, recóyense as denominacióis de caramuxa do mar pra S. cineraria y margarita ou mincha pra S. umbilicalis.  

Fixen un pouco de rabiar a este bígaro da especie Phorcus lineatus pra que se puidera ver el corpo fóra da cáscara. Os Friales (Serantes, Tapia) (16/7/2023).

¿D’únde vén a palabra bígaro? Coromines tenla por asturiana y nun ye atopa úa etimoloxía clara, anque la emparenta col galo beccus ‘pico’. García Arias nun comparte esa hipótesis porque nun concuaya cua evolución al asturiano, que sonorizóu ese –cc– y deu –g– (bígaru y non *bícaru). Barriuso pensa como étimo nel grego bikos ‘ánfora’, axeitao en latín núa forma hipotética *bícarus, emparentao cua palabra si documentada nesa lingua de vicarius ‘vasín’.

Al falar da lámpara (Patella spp.), recordaba cómo al escavar alredor da casa en Mántaras atopábamos cascaras d’elas, de condo se comían y se tiraban fóra. Nun recordo atopar cáscaras de bígaros, quizáis porque son máis dalgadas y se desfían máis axina. Así y todo, había nel lugar úa senra que se chamaba A Senra de Bígaros ou Senra del Mar nel chao que ta entre el barrio de San Antonio y el ribeiro das Poleas. Sempre me chamóu el atención ese nome. ¿Será qu’al labrar atopaban muitas cáscaras de bígaros? ¿Terá que ver col avezo qu’había antano de cuitar as terras con ouca, que podía levar bígaros entre ela?

Palombo bravo (Columba palumbus)

Palombo nun xardín nel Cristo (Uvieo) (1/05/2023).

Hai un obra de teatro de Manuel García-Galano estrenada en Tapia en 1982 que se publicóu en multicopia pra vender y axudar nas festas del Carme, y que despóis formóu parte del libro Mareaxes tapiegos. Chámase Dous páxaros d’un tiro y acaba precisamente cua frase del título. El protagonista, Marcelo, dizla contento al ver que, despóis de todas as peripecias, él salíu alcalde y ademáis casóu a fiya. Matamos dous páxaros d’un tiro, diz. Sempre que leo ou sinto esa espresión, acórdome d’outra aparecida que temos en galego-asturiano que me pinta máis diferencial: matar dous palombos. Anque falábamos y escribíamonos muito pra comentar cuestióis lingüísticas, como gran conocedor del vocabulario tapiego qu’era el Galano, nunca ye saquéi a relucir este ditame noso de matar dous palombos… É verdá que pra titular el obra era máis tresparente y conocida el outra espresión referida a os páxaros en xeneral, pro el asunto da frase ten os sous veres.

Eso de matar dous palombos, anque nun aparece nos vocabularios d’asturiano, tamén s’usa nesta lingua, alomenos nas variantes occidentales, qu’eu téñolo sentido a naturales del conceyo de Salas. Tamén en galego debe dicirse, porque s’atopan usos literarios da espresión matar dous pombos (ou dúas pombas). En italiano dicen prendere due piccioni con una fava ‘piyar dúas palombas con úa faba’. En portugués cambían el animal y el xeito da morte: dicen matar dois coelhos de (ou com) uma cajadada ‘matar dous conexos d’úa cotapada’. En inglés usan kill two birds with one stone ‘matar dous páxaros d’úa pedrada’ y en francés dicen faire d’une pierre deux coups ‘sacar d’úa pedra dous golpes’. Noutras linguas como el holandés ou el alemán, as víctimas son moscas, que matan d’un soprido os primeiros y con un matamoscas os segundos, mentres qu’en ruso son lebres y morren d’un tiro. Como se ve con estos poucos exemplos, é universal a idea de despachar un asunto aprovetando que se fai outro y muitas linguas botan mao de comparanzas aparecidas.

Toda esta introducción lévanos al ave, al polombo, qu’é el qu’al cabo interesa aquí. En galego-asturiano, un palombo pode ser el macho ou a cría d’úa palomba (Columba livia), pro tamén ye chamamos asina a outra especie del mesmo xénero: Columba palombus. Pr’aforrar confusióis, pra titular escoyín úa denominación con adxetivo que tamén ta mui estendida xeográficamente na nosa lingua: palombo bravo. Al tratar da palomba, esplicóuse qu’el nome procedía del latín vulgar palumba (col sou masculino palumbus), pro qu’en realidá nesta lingua a palabra usábase pra chamar outra especie, Columba palumbus, porque a Columba livia chamábanye columba. Estas variacióis nas posibilidades de denominación a partir d’un étimo y d’outro tamén chegan a dalgúas linguas románicas. Por exemplo, en italiano, al palombo bravo chámanye colombaccio, palombaccio ou palombo. En francés, unde chaman pigeon á palomba (del latín pipione ‘páxaro novo piador’, ‘pichón’), al palombo poinye un adxetivo, pigeon ramier ‘palomba das canas’, anque nel suroeste de Francia tamén ye chaman palombe.

Palombo pousao nun espieiro veyo núa arribada da praya del Recosto, en Serantes (Tapia) (26/07/2020).

A especie Columba palumbus é máis grande que Columba livia y búa d’estremar polas pintas brancas que ten a entrambos laos del pescozo. Condo engala, son chamadeiras as rayas brancas das alas, del xeito d’úa media lúa. A cabeza é pequena en comparanza col corpo, qu’é agrisao, apardazao pol lombo y acolorazao pol peto. Anía nos árboles, unde amaña un nío con canías. É especie sedentaria na nosa terra, anque nel outono chegan tamén bandos a invernar dende el centro y norte d’Europa.

Al palombo chámanye en casteyano paloma torcaz ou torcaza, anque tamén se recoye a variante torcada. Ese adxetivo vén de sufixar el sustantivo latín torques ‘adorno que se pon alredor del pescozo’ y fai referencia ás pintías brancas que ten el ave nesa parte del corpo. El nome máis común en Galicia é pombo a secas, anque tamén ye chaman pombo torcaz, torcaza ou turcacia. Como s’ha a ver, en galego-asturiano dáse esa adxetivación a partir del étimo latín, anque con outras variantes. En asturiano, palombu é a denominación máis estendida, anque ás veces amécenye tamén adxetivos como bravu, torcaz, turcu, rullón ou montés.

En conto al galego-asturiano, nun s’atopa muita variación, agá nel adxetivo qu’acompañe a palombo, y ademáis esas variacióis tán estragayadas por todo el territorio, incluso convivindo en dalgús puntos. Recóyese palombo nos vocabularios da Roda, Eilao, Bual y Ponticella. Nel da Veiga, palombo bravo. En Mántaras, palombo bravo y palomba turcaza ou turcaza sin máis. Eu recoyín a denominación de palombo en Matafoyada (Tapia), Llobredo, San Xuyán y Villarín (El Franco), Cachafol (Eilao), Quintela (Santalla d’Ozcos) y Santolín (Ibias). Col adxetivo bravo, rexistréilo na Ovellariza y Penacova (Vilanova d’Ozcos), Molexón y A Mundiña (A Veiga), Balmonte, A Bouza, El Valín y Presa (Castripol), Penadecabras (Tapia), El Chao das Trabas y Villar (El Franco), Cartavio y Ortigueira (Cuaña) y Navedo (Eilao). En Mourentán (Ibias) dixéronme palombo turcaz; en Cachafol (Eilao), déronme a variante palombo turco; y nel Valín (Castripol) recoyín ademáis el nome a secas de turcaza. Nos adxetivos turcaz y turcaza é evidente el cruce, por etimoloxía popular, col adxetivo turco, favorecido ademáis pola posición átona da primeira vocal, que fai que tire a zarrarse a un u.

Tordo (Turdus philomelos)

 

Tordo nel parque de Vega (Uvieo) (11/1/2021).

El tordo ou malvís (Turdus philomelos), que son os dous xeitos máis populares de chamarye en galego-asturiano, é úa das aves que tein un canto máis melodioso. Igual qu’a merma (Turdus merula) y cuase todas as especies del xénero Turdus, son páxaros que descatan polo guapo que cantan. El macho del tordo ponse nel pico d’un árbol ou d’un louxao y empeza a cantar frases curtias y mui claras, ben veces copiadas d’outros páxaros, que vai repetindo y mudando por outras. Hasta máis de cen pode ter nel sou reportorio.

El tordo é grandín, da feitura da merma, anque un pouquín máis pequeno, pro a coloración é diferente de todo: pardo por derriba y branco amarelao nel papo y por debaxo, unde destacan as pintas marróis con forma de punta de frecha apuntando pra enriba, y del pico escuro cua parte d’embaxo marela. Al rovés qu’a merma, nun ten dimorfismo sexual, querse dicir, que nun cambía a color del plumaxe ou a grandura del corpo dependendo de se é macho ou fema. Os tordos son bus de ver en eiros, praos y parques, picotiando nel tarrén buscando minocas, viermos, frutos, bichíos… É mui característico cómo al andar espurren el corpo pr’adelantre y despóis érguense y poinse a velar alredor. Nel norte peninsular crían y viven todo el ano, anque camín d’outubre empezan a chegan poblacióis del norte d’Europa fuxindo del frío.

Hai outra especie máis de Turdus qu’é residente habitual nas nosas latitudes: Turdus viscivorus, el máis grande d’este xénero, que podemos velo muitas veces erguido y ben teso, cuas alas como colgando. Y hai outros tres que chegan namáis a pasar a invernada: Turdus iliacus, el máis pequeno, chamadeiro pola mancha ferruxenta que ten debaxo das alas; Turdus pilaris, tamén con úa mancha ferruxenta, pro nel papo; y Turdus torquatus, el único d’estos que presenta dimorfismo sexual: os machos son mouros y as femas apardazadas, os dous con un babeiro branco.

Os tordos cazáronse muito y empezaban a escasiar. Nel occidente asturiano comíanse guisaos ou con arroz y tamén se piyaban pra ter en xaulas y sentilos cantar. Ben deitaron, y deitamos, de qu’agora a súa caza ta prohibida.

Nel mesmo parque y el mesmo día. El pico ta dexobao d’andar buscando a comida entre a terra.

Nun é un páxaro nel que repararan os vocabularios dialectales de galego-asturiano. Namáis recoye el sou nome autóctono el de Mántaras, y tamén hai dalgún dato nel ALPI (Atlas Lingüístico de la Península Ibérica), pro teño máis información que puiden xuntar das mías pezquizas. Os rexistros máis abondantes son os de tordo, denominación que me dixeron en Folgueiras, Zreixido y Abres (A Veiga), Busdemouros (Vilanova d’Ozcos), Penafonte (Grandas de Salime), Santolín y Tormaleo (Ibias), Castaedo (Villayón), Anlleo y Andés (Navia), Ortigueira (Cuaña) y Balmonte (Castripol). Datos máis veyos son os das encuestas del ALPI, que recoyeron tordo en Salgueiras (Vilanova d’Ozcos), Cuantas (Ibias), na villa de Bual y en Freal (Navia).

En conto al nome de malvís, recóyese nel vocabulario de Mántaras y nas Notas etnolingüísticas del conceyo da Veiga de Fernández Vior. Tamén apuntéi malvís nel Valín (Castripol), Bustapena y Penacova (Vilanova d’Ozcos), A Roda y Serantes (Tapia) y Carbueiro (Ibias). En Balmonte (Castripol) y Zreixido (A Veiga) constatéilo convivindo cua denominación de tordo.

Relacionao cua color del ave, déronme dúas denominacióis que quizáis tán mezcradas con nomes conocidos d’outras aves tamén d’esa coloración: pardel en Cartavio (Cuaña) y pardón en Penafonte (Grandas). 

A palabra tordo vén del nome que se ye daba a este xénero d’aves en latín, turdus, anque tamén ye chamaban así a pexes da mesma color. Según destaca García Arias, quizáis xa d’entoncias seña el uso del nome como adxetivo cromático. Qu’eu sepa, como tal en galego-asturiano namáis s’aplica a os cabalos con pelo entre mouro y branco, con pencas escuras. Del mesmo étimo turdus pinta vir el noso verbo tordiar ‘andar entornándose pra un lao y pra outro, andar en ciszás por causa d’un mal ou por tar enfilao’. Y hasta s’usa el término despectivo torda pra chamar a daquén que nun é mui listo. Esas ideas d’andar con dificultá ou tar un pouco afatao tein toda a traza de tratarse de desprazamentos del significao a partir del nome del páxaro. Os estudiosos destacaron xa hai muito tempo el avezo del tordo de fartarse d’olivas ou uvas y quedar despóis tresposto pra esplicar espresióis en casteyano como tener cabeza de tordo, comparanza que s’aplicóu non solo al que taba mariao senón tamén al que nun tía muita listeza, así qu’el verbo casteyano aturdir pode ter esa orixe, como esplica Coromines.

Outro tordo nel parque de Vega (Uvieo) (13/1/2021).

En conto a malvís, os etimólogos búscanye a orixe nel nome del ave nel francés antigo, malvis, qu’hoi é mauvis. El caso é que tuvo fortuna na península, sobre todo nel norte. Xa se víu qu’a denominación atópase por muitas partes del territorio del galego-asturiano, anque sin amañar úa zona compacta y ás veces convivindo cua máis xeneral de tordo. En asturiano úsase muito: hai datos dende Cangas del Narcea hasta Llanes y dende el Cabo Peñes hasta Quirós, y tamén nel noroeste de Lión. Como pasa col galego-asturiano, malvís compite col nome de tordu. A cousa complícase porque en muitos sitos d’Asturias chaman tordu non a Turdus philomelos, senón a Turdus merula, querse dicir, á nosa merma, así que nun é raro que nesos sitos ye chamen tordu malvís ou torda malvís, pra estremalo del outro tordu. As confusióis tamén se dan en galego-asturiano: citéi máis atrás el dato de tordo pra Turdus philomelos que me deran de Castaedo, en Ponticella (Villayón), pro nel vocabulario d’esa parroquia recóyese tordo aplicao claramente a Turdus merula. 

A distinción entre tordo y tordo malvís recóyela Aníbal Otero nel galego máis oriental, pro nun dá máis datos d’a qué especies corresponden. A denominación de tordo ou torda é a máis xeneral en Galicia, anque é verdá que malvís ta recoyido en muitos diccionarios galegos, aplicao sobre todo a Turdus iliacus. É chamadeira el aplicación d’este nome a úa das especies de Turdus que chegan de fóra nel inverno, porque tamén hai datos d’esto en puntos del norte peninsular como en Palencia (malvís) ou en Cantabria (malvís francés).

Francisco Bernís, ornitólogo y estudioso dos nomes vernáculos das aves na península, chega á conclusión de que nel ámbito lingüístico casteyano tordo especializóuse sobre todo pra referirse a outros páxaros, os estorníos, y que foi nas demáis zonas lingüísticas (y enténdese que tamén nas de contacto) unde s’aplicóu ás especies del xénero Turdus. Así y todo, el panorama é mui complexo y hai confusióis entre especies del xénero ou xeneralizacióis a todo el xénero. A denominación estándar en casteyano, mui estendida, é zorzal, qu’é palabra d’orixe árabe y que ten variantes como zarzal, torzal, zarzalero… Eso si, en toda a xeografía del casteyano úsanse outros xeitos de chamarye como tordo, tordo pardo, tordo blanco, torda, torda parda, torda francesa, tordilla, tordeja, malvís, malviz, charra, merla parda, mierla blanca… 

Arizo (Paracentrotus lividus)

 

Dous arizos nel fondo d’úa poceira da vazamar nel ribeiro da Louxeira, en Mántaras (Tapia) (13/8/2017).

Mete medo cóndo cambían as modas gastronómicas. Dalgús productos qu’antias namáis comían os probes agora ofrécense nos restaurantes máis caros y son ingrediente nos pratos máis elaboraos. É el caso dos arizos (Paracentrotus lividus), qu’antano comíanse crus nel propio ribeiro ou cocidos despóis nas casas. Acórdome de neno en Mántaras d’ir comelos en casas vecías de pescadores de vara que los coyían. Máis atrás, nus tempos marcaos pola fame, sempre nel límite da subsistencia, todo s’aprovetaba, así qu’as cáscaras baleiras dos arizos pisábanse y dábanse ás pitas ou botábanse nos hortos, pra cuitar. En Asturias, al rovés que nas comunidades vecías, sempre foi tradición consumilos y hasta tían salida comercial: a producción dos portos del noso occidente iba cuase toda pra os chigres y sidreirías del centro.

El arizo que conocemos de ver nos ribeiros y de comer nos chigres é úa raza máis das del grupo Equinoidea, unde se clasifican úas 950 especies, todas de xeito globoso y con un esqueleto esterno con pinchos. El noso arizo ten úa coloración mui variable: dende el morao hasta el castaño máis ou menos escuro, pasando pol verde. Ten un feixe de penquíos como se foran raxos con úa ventosa na punta y que ye valen pra moverse mui axeitín y pr’agarrarse á pena, ademáis de pra taparse con pedriquías, cáscaras y ouca, porque nun ye gusta a luz. Cuas espías y os dentes, pouco a pouco vai escavando os furaos unde los podemos atopar. Vive dende a veira del mar hasta os 30 m de fondura, así que son bus de ver nas poceiras que deixa a vazamar entre as pedras, muitas veces todos colocadíos en cadasóu furao. Tamén poden tar ben escondidos entre el ouca das pedras, que bus sustos daban, y ben doliosos, condo te pinchabas nelos nas maos al ir nel brao al pelín (Chondrus crispus).

A os arizos íbase cua sacadoira ou sacadoiro, un gancho como el da cocía de leña. Os marineiros tamén los coyían dende os botes, usando pra poder velos nel fondo un caxón con cristal, el espeyo ou lupa. Os arizos, aparte de pral consumo humano, valían de macizo, mazándolos y botándolos nel augua pra chamar el pexe ou pra sacar el pulpo da cova. Hai úa pedra en Salave (Tapia) que chaman A Sesta, pro qu’os marineiros tapiegos conocen como El Ariceira, así que tamén na toponimia menor podemos atopar a presencia d’estos equinoideos. En Ortigueira (Cuaña) dicíase un refrán que falaba das diferencias na dificultá de pañalos dependendo del sito: «Os arizos del Fornel nun los come quen los quer. Os arizos da Cabana cómelos quen ye dá a gana». Hoi el ditame xa nun ten aplicación porque nun se pode ir a elos, que tán vedaos sine die.

Os arizos avezan a amañar furaos unde viven, ás veces enchendo dafeito el fondo d’úa poceira como esta nel ribeiro del Mayolo en Serantes (Tapia) (9/8/2017).

A sobresplotación, tanto nos ribeiros como máis pra fóra con buceo, puxo en peligro a especie en Asturias, que leva vedada dende el ano 2016. El Centro d’Esperimentación Pesqueira (CEP) de Castripol amañóu un plan de repoblación y as autoridades asturianas, d’emparzao cua Universidá d’Uvieo, controlan cómo vai el proceso despóis de soltar cada ano, dende el 2009, miles y miles d’exemplares novos criaos nel CEP. As conclusióis son qu’a veda ten que seguir einda porque as poblacióis tán estancadas. Ademáis da presión da estracción humana, tampouco nun axudan os cambeos ambientales que se deron nel mar nestos anos y qu’afectaron ás microalgas das que s’alimentan os arizos. Falaba antias del pelín y xa costa caro ver dalgún exemplar.

Galicia, que nun ten tanta tradición gastronómica de comer estos bichíos, esporta muito arizo a Francia, Cataluña y Asturias, unde baban por elos. Os precios subiron lamar y, al chegar os meses bus, de xeneiro a abril, condo os arizos tán a punto, vense nas sidreirías y restaurantes a precios por unidá que nun hai muitos anos chegaban pra mercar un quilo.

Según el Atlas Léxico Marinero de Asturias de Barriuso chámanse arizos en todos os portos unde se fala galego-asturiano, anque a denominación tamén entra na zona del asturiano, nel porto de Veiga (Navia). Precisamente aquí dicen el refrán «En xineiru, l’arizu nel caldeiru». A partir de L.luarca xa empezan a chamaryes oricios, nome que nos portos del Cabo Peñes alterna col d’alezna. Nos que tán máis al oriente d’Asturias, danse outras denominacióis: aricia (Tazones), arancín (Llastres), arcín (La Isla, Ribesella), anque en Llanes volve rexistrarse oriciu. Hai outro arizo (Sphaerechinus granularis) de color morada y das espías curtias que se dá máis pra fóra y que, según datos del Atlas, en Tapia chaman arizo d’altura. 

A parte comestible del arizo son as súas gónadas, as glándulas xenitales, cua súa color característica condo tán maduras: marela nos machos y tirante a anaranxada nas femas. É condo se diz qu’el arizo ta chen ou chen como úa uva. A reproducción da especie é con fecundación esterna, querse dicir, fainla nel augua d’alredor botando fóra un líquido como leite unde se xuntan os óvulos y os espermatozoides. É el qu’os pescadores chaman parir, momento que marca pra elos qu’el arizo xa nun ta bon pra comer: dizse que ta malo ou parío.

El nome d’arizo prá especie maría en galego-asturiano tamén ta recoyido nos vocabularios de Mántaras, A Veiga, El Franco y Acevedo y Fernández. Aparte, dixéronmo en Serantes y Salave (Tapia), Valdepares (El Franco), Andés (Navia) y Cartavio (Cuaña), unde chaman ariza a os exemplares de color máis clara, ben sei porque se pensaría popularmente que son as femas da especie.

Arizos núa poceira nel ribeiro da Louxeira, en Mántaras (Tapia) (13/8/2017).

Según os datos de Ríos Panisse pra os portos galegos, compróbase qu’a denominación en galego-asturiano nun entra en Galicia: nos portos lugueses máis achegaos, dende Ribadeo pral oeste, chámanye orizo. Este nome sigue pola costa coruñesa cua variante con seseo oriso y, condo a costa vira y vai en dirección norte-sur, empeza a recoyerse a denominación d’ourizo y, sobre todo, con seseo: ouriso. Otras variantes máis puntuales son cachauriso, auriso y euriso.

A etimoloxía da palabra ta nel latín ericius, nome col que conocían al animal terrestre (Erinaeceus europaeus) qu’en galego-asturiano chamamos normalmente rezcacheiro. Nel máis del noso territorio nun hai úa correspondencia entre el nome del animal marín y el terrestre, cousa que si pasa noutros sitos. Como recoye Antoni Corcoll nun estudio sobre el arizo de mar, dalgúas linguas europeas, por comparanza col animal de terra, botaron mao del sou nome: erizo de mar (casteyano), ouriço de mar (portugués), eriçó de mar (catalán), hérisson de mer (francés), riccio di mare (italiano), etc. Noutras linguas usaron a comparanza cua castaña (anque non col arizo que las recubre): castagno de mar (occitano), châtaigne (francés), castagna de mar (veneciano) ou castanya de mar (catalán). A forma castaña de mar que se ve na literatura científica como sinónimo casteyano d’erizo de mar píntaye a Corcoll un uso libresco introducido dende el catalán.

É chamadeira esa coincidencia de tres realidades mui aparecidas, úa bola con pinchos, que deberon recibir el nome a partir del que daban al animal terrestre. En casteyano, galego y asturiano, a palabra erizo/ourizo/oriciu ten as tres acepcióis, mentres qu’en galego-asturiano, al ser un territorio máis pequeno, nun dá pé a tantas posibilidades: en toda a costa dicen arizo, tanto pral equinoideo como prá envoltura das castañas, mentres qu’outras variantes como ourizo ou orizo, que son as propias del estremo máis occidental y del suroccidente, aplícanse á envoltura das castañas y, menos, al animal terrestre. Se comparamos esta distribución col nome del arizo das castañas en asturiano, é al rovés qu’en galego-asturiano: grosso modo, as formas oriciu danse máis na veira norte, mentres qu’as formas arizu ou ariciu ocupan a franxa sur. 

Carrizo (Troglodytes troglodytes)

Carrizo nun valao en Brañanoceo (Mieres) (28/3/2021).

«Nun son home nin neno, senón un ser extraordinario que nunca se ve veyo. Son máis carrizo qu’el máis pequeno de vosoutros y, anque no lo creades, son tan poderoso que fago lo que se m’antoxa. Pódome trasformar nel que quira: lo mismo nun caldeiro veyo, qu’en alparagata comida dos ratos, qu’en burro ou en vaca, ¡ji, ji, ji!». Así falaba un trasno aló nel ano 1935 al presentarse a os sous lectores pra úa revista infantil que cuntaba sacar a Bibilioteca Popular Circulante (BPC) de Castripol. El orixinal taba escrito en casteyano por Paco Marinero cua colaboración de Vicente Loriente. Alejandro Sela, outro dos rapaces qu’axudaban nos labores da BPC, qu’era de Vilavedeye, encargóuse de traducilo al galego-asturiano porque nesa lingua iba salir a publicación. A quen ye entrara el arela de saber máis, pode ler el documento completo nun blog ben interesante sobre Alejandro Sela ou nel libro qu’escribín sobre a cuestión y unde recoyín esos escritos inéditos: El Teatro Aldeano da Biblioteca Popular Circulante de Castripol.

Pro se trouxen aquí este párrafo, ademáis de pra chufar el labor pioneiro d’aquelos mozos, é pra reparar nun detalle lingüístico. Sela botóu mao con muita gracia da palabra carrizo, un xeito chamadeiro y guapo d’espresalo en galego-asturiano. É acepción recoyida en dalgús vocabularios: nel de Mántaras, apunto a frase ¿A quén quererá pegar ese carrizo de nada?, sentida núa situación unde un neno pequeno quería fer máis del que podía pola súa edá y estatura. Trátase neste caso d’un sinónimo de cagarroso, término tamén usao nestos contestos. Nel vocabulario de Bual recóyese col mesmo significao cagarrizo, nel que pinta ser un híbrido entre cagarroso y carrizo. Nel vocabulario da Veiga, aparece a comparanza máis pequeno qu’un carrizo ou qu’un ovo de carrizo. Y d’este xeito xa chegamos al que vai ser protagonista d’estas renguileiras: el carrizo (Troglodytes troglodytes), un ave pequenía qu’en Mántaras describíronme como un paxarín pequeno como un ovo de quica. Como s’acaba d’esplicar, tan muido é qu’el sou nome acabóu usándose en galego-asturiano como paradigma da pequenez. Pro tamén noutras linguas: en italiano, a comparanza come uno scricciolo úsase pra dicir que daquén é mui pequeno ou que come mui pouco, igual qu’en asturiano: en Ayer recóyese a espresión comer menos qu’una cerl.lica.

Carrizo fendo equilibros nun loureiro nel monte de Mirayos, en Mántaras (Tapia) (21/8/2021).

Efectivamente, el carrizo é ún dos páxaros máis pequeneiros que pódamos ver por ei, d’us nove ou dez centímetros. Da cabeza grande, del pico dalgadín y un pouco curvao, con plumaxe acastañao, el que máis chama el atención é el rabín que ten, curtio y recachao. Anía nas arteiras, entre a bouza mui mesta y al pé de fontes ou ríos. El nío, que dalgún me describíu como un forno dos d’antano, é outro dos elementos característicos del carrizo, redondo, con un furadín mui pequeno pra salir y entrar. Aproveta regandixas ou furaos nos penedos, nos couces dos árboles ou nel tarrén que vai enchendo de mofo y herbas. El nome científico de Troglodytes remite precisamente al ave como habitante d’úa cova. Sempre anda esqueirando nos furaos buscando insectos pra comer, que tal pinta un ratoncín. Canta mui ben y mui alto pral pequenayo qu’é. Acórdome a primeira vez que vin un carrizo, que sentín pirlar núa arteira y, condo din localizao al amo d’aquel canto tan potente, pasméi de ver qu’era un paxarín tan miudo.

¿Qué datos dan sobre a súa denominación popular os reportorios locales de galego-asturiano? Recoyen carrizo os vocabularios d’Acevedo y Fernández, A Veiga, Mántaras, A Roda, El Franco y Bual. Neste último y nel de Castaedo y Monón (Ayande) recoyen a forma feminina, carriza, que tamén se dá en Mántaras. A denominación máis oriental documentada na bibliografía é el dato da parroquia de Ponticella (Villayón), zarrica, qu’é ún dos nomes que ye dan en asturiano. Precisamente, en Tox, na parroquia naviega de Vil.lapedre, ta recoyida esta forma, anque tamén se fala del furasebe, pro non como sinónimo, y del que se diz que fai os níos con mofo. Sicasí, nel vocabulario de Santa Marina y Vigu, nel mesmo conceyo y con úa fala aparecida, namáis se recoye el furasebe, con úa descripción del nío con xeito de bola que concuaya col noso paxarín.

Podo macizar máis a distribución territorial da denominación en galego-asturiano pral noso paxarín con un bon feixe de rexistros que fun xuntando nestos anos perguntando aquí y aló. A falta d’outros datos que podan afinar el detalle d’estas informacióis, adelanto a repartición que dibuxan: el nome en masculino é el máis usao en galego-asturiano, mentres qu’a forma feminina dáse sobre todo nel metá nororiental, nos conceyos d’Eilao, Bual, Navia, Cuaña, El Franco y Tapia, anque cuase sempre compartindo territorio cua variante masculina. A forma zarrica, cua variante zarrico, recóyese en Navia y Villayón, resultaos que siguen hacía el asturiano y qu’ademáis entran hacía conceyos como Eilao ou El Franco en convivencia cuas variantes carrizo y carriza.

Carrizo pousao nun zarramento d’un prao en Brañanoceo (Mieres) (28/3/2021). Estrémase muito ben a ceya claría que tein.

Vou al detalle dos meus datos inéditos. Rexistréi carrizo nel conceyo de San Tiso d’Abres en Vilela de Baixo; nel da Veiga, na Mundiña, Molexón y Penzol; nel de Castripol, nas Figueiras, Barres, A Bouza, As Campas, El Valín, Granda, Sabugo, Presa, Trigo, A Veiga dos Molíos, Brañatruiye, Obanza, Os Niseiros, Vilarín y Santa Colomba; nel de Vilanova d’Ozcos, en Busdemouros, Bustapena, A Ovellariza y Batribán; nel de Taramunde, en Bres; nel de Santalla d’Ozcos, en Quintela y Santalla; nel de Grandas, en Castro, Grandas y Penafonte; nel d’Eilao, en Cachafol; nel de Bual, en Cova; nel de Tapia, na Roda y Xarias; nel del Franco, en Miudes, Villar, Arancedo, El Castro de Riba, El Chao das Trabas, Villarín y Llobredo; nel de Cuaña, en Cartavio, Lloza y Ortigueira; nel d’Ibias, en Carbueiro, Mourentán, Santolín y Tormaleo. A forma con diminutivo, carricín, déronma tamén en Cachafol (Eilao).

Apuntéi carriza nel conceyo de Tapia, en Serantes, Penadecabras y Salave; nel del Franco, en Villar, Villarín, San Xuyán, Villalmarzo; nel de Cuaña, en Lloza, Vivedro y Trelles; nel de Navia, en Salcedo; y nel d’Eilao, en Eirías. En conto a zarrica, rexistréila en Villar (El Franco), nel Monte (Navia) y Navedo (Eilao), mentres qu’en Sante (Navia) dixéronme zarrico.

A denominación en Galicia é carrizo ou carriza, mentres que nel Bierzo tán documentadas formas como carriza ou carrucín. En portugués danse denominacióis como carriça, carricinha ou carruíra. En asturiano, ademáis de zarrica, danse formas como cerrica, cerica (cua vibrante simple) ou cenrica, zanrica (con úa nasal), cerl.lica y certica, aparte das correspondentes variantes en masculino (zarricu, cerl.licu) y con diminutivo (cerriquina, ceriquina, zarraquina). Tamén se recoyeron nomes como fornu, pioyina y el humorístico abangavigues.

El nome estándar casteyano é chochín, anque tamén ten úa chía de nomes populares nesta lingua como almendrica, aujeruco, caracolero, cierrapuños, guta, hornilla, mortiruela, mosquilla, mosquita, ranera, ratilla, ratonera, ratonero, ruisi, sieterreldes, sieterrezne…

Anque avezan a tar entre a bouza ou al pé del tarrén, tamén se ven ás veces emporondaos núa cana cantando. Neste caso, nun espín al pé da Capía de Riba, na Malena (Morcín) (2/7/2022).

¿D’únde vén a denominación de carrizo ou carriza? Pra empezar hai qu’aclarar qu’a palabra é polisémica: hai úas prantas que tamén se chaman asina en galego-asturiano. Son especies del xénero Carex, herbas cortantes que se dan nas veiras dos ríos y lagúas, qu’hai que recordar que son sitos unde anía el noso paxarín. Pois ben, pral fitónimo carrizo os estudiosos propóin como etimoloxía el latín carex, caricis, que s’usaba pra chamar ás prantas del xénero Carex y del que s’amañaría un adxetivo *cariceus ‘chen de carriza’. En casteyano, carrizo ou carriza designa outra especie vexetal, Phragmites australis, pro tanto nos dá pral caso da etimoloxía porque son mui normales cambeos entre a raza que designaba el étimo en latín y a raza á que s’aplicaron as evolucióis del étimo nas linguas romances. En dalgún momento, nel noroeste peninsular a palabra debéu pasar a designar tamén al paxarín y sin problemas aparentes por causa d’esa sinonimia: en galego-asturiano alomenos, as dúas acepcióis inda chegaron convivindo hasta el presente. Vendo a continuidá territorial nel occidente asturiano das denominacióis d’oeste a leste (carrizo/carriza/zarrica), pódese pensar qu’el resultao del asturiano veña d’úa metátesis, querse dicir, un cambeo de sito de dalgús sonidos na palabra (carriza > zarrica > cerrica), con variantes tanto en feminino como en masculino. Así y todo, García Arias pinta que nun reparóu nesta relación da forma del asturiano col resultao galegoportugués y busca úa esplicación a cerricu dende el latín cereus ‘da color da cera’, ‘marelo’, ‘suave’, ‘dellicao’ con un sufixo amecido –iccus, aparte da influencia del verbo zarrar pra esplicar as formas del tipo zarricu, zarrica.