Garcia (Ardea cinerea)

Garcia na veira del Río Nalón en Les Caldes (Uvieo) (10/2/2024).

A garcia (Ardea cinerea) é el ave máis grande que podemos atopar nos ríos asturianos. É inconfundible, col sou pico largo, igual qu’el pescozo y as patas. Nel plumaxe predomina a color cardoxa, anque ten os ombros mouros. Nos adultos a cabeza é branca, con úa lista moura derriba dos oyos y, en época de reproducción, ten dúas plumas que ye cain pra detrás, tamén mouras.

Col pescozo espurrido ou, máis a miudo, encoyido en forma d’ese entre os ombros, podemos vela parada na veira del augua, velando sin moverse un faraguyo hasta que pasa un pexe al pé d’ela. Entoncias, con un movemento rápido, páñalo col sou pico largo y pápalo. Tamén se ve muito emporondada nos árboles altos da veira, porque nelos aveza a fer el nío. Pro el máis guapo da garcia é vela botar a engalar, aletiando axeito, cuas patas espurridas pra detrás y col pescozo recoyido.

Hai un par de refráis en galego-asturiano que falan da garcia, anque los hai iguales pro cua gaviota como protagonista: Condo a garcia vai prá terra, coye a brosa y fende a estela y Condo a garcia vai pral mar, coye os bois y vai arar. Con variantes de pouca importancia tán recoyidos nel meu vocabulario de Mántaras (Tapia) y nos libros de María del Carmen García García sobre a tradición oral en Presno y en Balmonte (Castripol). Tamén se recoye en Tinéu el mesmo refrán, anque neste caso en asturiano occidental: Cuando la garza vei pa la sierra, garra la bruesa ya veite a la l.leña. Cuando la garza vei pa la mar, coi’l l.labiegu ya veite a l.labrar. É verdá que nun s’hai qu’esfoutar de todo nestos ditames nin pra cousas del tempo nin pra nada, pro ter tein a súa parte de verdá: a garcia é un ave migradora que chega dende el norte d’Europa ás nosas terras a pasar el inverno buscando un clima máis trempao, ou camín d’África, einda máis al sur; conque se pode tomar como anunciadora del mal tempo. Condo volve pral norte é condo chega el bon tempo y ta búa xeira pra labrar.

Garcia emporondada nun árbol na veira del Nalón, cerca del Barcu (Uvieo) (4/9/2021).

Os datos bibliográficos que temos sobre a denominación d’esta ave en galego-asturiano son poucos. Das versióis del refrán que recoye García García, podemos sacar el dato da forma garcia na Veiga dos Molíos, Montavaro, El Castro y Obanza, todos nel conceyo de Castripol, y a variante garza en Murias, nel mesmo conceyo. Eu esqueicín incluíla nel meu vocabulario de Mántaras, pro nel apartao dos ditames si aparece a forma garza. Reconozo que daquela nun ye din muitas voltas á palabra nin perguntéi por variantes, pro dáme que pensar el feito de que tempo despóis Manolo Galano, el escritor tapiego, me dixera a forma garcia como propia da Roda pra chamar esta especie (y que, por certo, tampouco nun meteran nel vocabulario que fixeran él y Jacinto Díaz). Ademáis, nos dous únicos portos da zona del galego-asturiano unde se recoyéu a súa denominación nel Atlas Lingüístico Marinero, os das Figueiras y Tapia, rexistróuse tamén garcia, con -i-. É evidente qu’el asomeñanza cua forma casteyana (tamén asturiana y galega) foi fendo recular a que debía ser variante máis característica del estremo occidental asturiano. Por úa persona veya nacida en Casarego (Tapia) sei qu’os d’antias dicían garcia, qu’ela fora acasteyanándose y qu’agora chamábayes garzas, pro que s’acordaba ben de súa madre dicíndoye qu’era igual qu’úa garcia porque tía as pernas largas como el ave. Tamén en Cartavio (Cuaña) recordaban esa forma usada de comparanza, anque con úa muyer que tía el pescozo largo y que dicían qu’era como úa garcia. Outros datos d’esta denominación déronmos na Veiga y Meredo (A Veiga), Brañatruiye y Obanza (Castripol), Gudín (El Franco) y Ortigueira (Cuaña).

Como dixen, hoi nel estremo occidental asturiano é máis búa de recoyer a variante garza, que me deron en Santalla, nel Valín y Granda (Castripol), Freisnedo y Villarín (El Franco), Trelles y Vivedro (Cuaña), Andés y Sante (Navia), Castriyón (Bual) y Carbueiro (Ibias), ademáis de na Veiga, Meredo, Ortigueira y Casarego, unde se manexaban as dúas variantes, garza y garcia.

Postura típica da garcia cua cabeza y el pescozo encoyido entre os ombros. Na veira del Río Nalón, en Caces (Uvieo) (14/11/2020).

Os vocabularios galegos que puiden consultar nun recoyen outra forma agá garza, pro nel obra Etnografía mindoniense, unde se xuntan colaboracióis na prensa del estudioso de Mondañedo Eduardo Lence Santar, usa a forma garcia, y tamén cita a versión correspondente del famoso refrán: Cando a garcia vai pró mar, colle os bois e ponte a arar. Tamén noutra obra qu’axunta material oral recoyido pol alumnao del seminario de Mondañedo, A carón do lume, aparece el refrán, anque cua forma garza: Cando a garza vai pra Meira pon a sella na goteira; Cando a garza vai pra o mar, colle os bois e vai arar. En conto al portugués, a denominación del ave ten a forma correspondente cua súa fonética: garça.

Os vocabularios dialectales del asturiano tampouco nun recoyen outro nome que nun seña garza. Así y todo, chama el atención qu’el Diccionariu Normativu nun incluya a variante garcia, condo el Atlas Lingüístico Marinero de Barriuso rexistra esta forma nos portos de Veiga (Navia), L’Arena (Sotu’l Barcu) y Bañugues (Gozón). É habitual a tresmisión de vocabulario entre os portos marineiros, el qu’esplica os datos máis al oriente, así que, a falta d’outros datos, pinta que tamos delantre d’outro caso máis d’úa denominación característica d’esa zona de transición tan interesante del oriente de Lugo y el occidente d’Asturias.

Despóis de tar un bon pedazo parada na veira del Nalón, a garcia bota a engalar. Vense ben as dúas plumas cayendo pra detrás da cabeza. Les Caldes (Uvieo) (10/2/2024).

A palabra garza é d’etimoloxía discutida. Coromines propuxo úa orixe prerromana núa forma hipotética *karkia porque en dalgúas linguas célticas actuales tein formas aparecidas na denominación del ave. A cousa é que na Romania namáis en casteyano, galego-portugués, asturlionés y valenciano (garsa) se dá esta clas de resultao: noutros sitos botan mao d’outros xeitos de chamarye, como el catalán (bernat pescaire, agró), aragonés (garrapescaire, pescataire), francés (héron), italiano (airone)… El nome en latín era ardea, palabra que ta na denominación científica da especie, acompañada del epíteto cinerea ‘cincenta, cardoxa’, pola color del plumaxe. Outros etimólogos buscan aquí a orixe de garza (árdea > *arza); pra esplicar el resultao con g-, García de Diego propón un cruce col latín gruius ‘grulla’. Outro elemento interesante é qu’á nosa pega (Pica pica) noutras linguas vecías chámanye d’un xeito aparecido: garza (aragonés), garsa (catalán), agaça (occitano), gazza (italiano)… Seña cual seña ese étimo misterioso, é evidente el parentexo de todas estas denominacióis, tanto dá que señan pr’Ardea cinerea ou pra Pica pica.

Pral caso del asturiano, unde ademáis garza ten tamén el acepción local de ‘gorgoleiro’, García Arias recoye todas estas hipótesis y propón outra máis: relacionalo cua influencia de garciu ‘gancho’, pola comparanza col xeito del pescozo da garza condo vai engalando, el que podía esplicar el amecedura d’ese g- inicial al nome del ave. A palabra garciu é úa creación analóxica a partir del feminino garfia ‘gazoupa, garra’, que vén del árabe garfah ‘puñao’. D’ei saliron palabras como a nosa garfela ou a garfiella/garciella del asturiano, ou el portugués garfo ‘tenedor’. Hai que reparar na facilidá de confusión, xa comentada máis veces, entre a labiodental (f) y a linguodental (ce, ci, z): cereixolo/fereixolo, cioyo/fioyo… Resulta clara a relación de significao entre todas esas palabras con garc-/garf-: en galego-asturiano temos a garcia/garfia ‘uñas da cabeza del martelo’, garcio ‘canía que s’inxerta’, garfio ‘xermolo’, garfa/garfia ‘gazoupa’, garfiar ‘arrapañar, botar a mao a daqué’…