Largata (Iberolacerta, Podarcis, Psammodromus, Zootoca)

Exemplar de Podarcis muralis. Brañanoceo (Mieres).

A largata ou largatixa é ún d’esos bichos qu’acompañaban os nosos enredos infantiles condo nel brao andábamos todo el día por fora. Asomadas nas regandixas das paredes, asoleyándose al calorín das louxas, fuxían prás escuridades das súas covas condo osmaban peligro. Reparábamos nas que yes faltaba el rabo y axina aprendémos na escola qu’eran quén a perdelo pra fuxir dos sous depredadores. Mentres el rabo quedaba buligando solo, elas escapaban. El feito de que podan botar outro novo deu que pensar a os científicos, qu’investigan os mecanismos celulares d’ese milagre polas aplicacióis que pode ter prá rexeneración de texidos humanos.

Nel occidente asturiano podemos atopar seis especies de largatas, úas máis comúis qu’outras. Del xénero Podarcis temos tres: Podarcis muralis, a das paredes, a máis conocida, propia das terras máis baxas; P. bocagei, qu’é a especie que la sustituye da qu’avanzamos hacía Galicia; y P. guadarramae, qu’aparece nel sito das outras dúas nas terras máis calentes del Río Navia. Y despóis hai outras tres especies de tres xéneros distintos: Zootoca vivipara, largata pequena propia dos sitos mui moledos; Iberolacerta monticola, que se pode ver al sol nas rouñeiras y penedos dos montes, chamadeira pola súa color verde; y Psammodromus algirus, especie del rabo largo, propia del sur peninsular, pro que s’atopa tamén nos sitos secos del curso alto del Navia. Todas son especies da familia Lacertidae, unde tamén se clasifican os largatos grandes, conocidos en xeneral como largatos arnales… pro esos déixolos pra outra vez.

Largata (ou llargata nas zonas del metá oriental) é a denominación con máis estensión xeográfica nel Navia-Eo. Recóyese largata nel vocabulario d’Eilao y na encuesta feita en Cuantas (Ibias) pral Atlas Lingüístico da Península Ibérica (ALPI) en 1947. Podo completar estos datos con outros inéditos, porque tamén me deron ese nome en Cachafol (Eilao), A Ovellariza (Vilanova d’Ozcos), Penafonte (Grandas) y nos lugares ibianos de Marentes, Mourentán, Santolín y Fandovila. A forma correspondente na zona palatalizadora, llargata, recóyenla os vocabularios d’Eilao, Ponticella (Villayón), Monón y Castaedo (Ayande) y dála Acevedo Huelves (con yeísmo: yargata) como propia de Cuaña. Eu constatéila así, con y-, en Anlleo (Navia) y en Cuaña, en Trelles, como llargata. Aparte, é el resultao que se rexistra na villa de Bual na encuesta feita en 1931 pral ALPI.

Anque compite como denominación pra os largatos grandes, tamén hai muitos sitos unde al reptil pequeno ye chaman con xénero masculino: largato. Constátase nas encuestas del ALPI feitas en 1947 en Salgueiras (Vilanova d’Ozcos) y As Campas (Castripol) y tamén la apuntéi eu en Obanza, Vilarín y A Veiga dos Molíos (Castripol) y en Bustapena (Vilanova d’Ozcos). El resultao con inicial palatal llargato recóyelo el vocabulario del Franco y constatéilo en Rozadas (Bual) y nos llugares franquíos de Llobredo, Villar y Miudes.

El outra denominación máis estendida en galego-asturiano é a formada sobre largata col sufixo –ixa: largatixa recóyenlo os vocabularios de Mántaras (Tapia), A Veiga y Acevedo y Fernández, y rexistréila tamén nos lugares de Vilela (San Tiso d’Abres), Serantes (Tapia), El Valín (Castripol) y Cachafol (Eilao). A forma llargatixa ta nel vocabulario da Roda y nel d’Acevedo y Fernández, y aparte déronma tamén en Valdepares (El Franco).

Hai otro tipo de sufixación, localizada nel conceyo de Navia y na veira costeira máis oriental de Cuaña, propia del asturiano, qu’é llargatexa. Recóyela el ALPI en Freal y tamén ma deron en Andés (Navia) y Ortigueira (Cuaña). Ta ademáis a variante llargatesa, qu’Acevedo Huelves dá como propia de Navia (recóyela col yeísmo propio da zona: yargatesa). É a forma que predomina en toda a zona del asturiano, alternando cua reiz etimolóxica (l.lagart-, llagart-) y col sufixo –exa. A pesar d’estos datos naviegos, al pasar á zona del asturiano occidental, volvemos atopar os resultaos sin sufixación: l.largata en Vigu, Veiga, Tox… Y tamén en Villayón, Valdés y Tinéu, unde dicen l.largata ou l.lagarta.

Exemplar d’Iberolacerta monticola. L’Aramo (Riosa).

Xa se víu qu’ás veces conviven nun mesmo punto máis d’úa denominación. Y pode darse el caso de qu’haxa palabras que sabemos que son sinónimas noutros sitos pro que nel lugar en cuestión úa d’elas namáis s’use con outra acepción distinta. Pasa en Bual, unde os vocabularios recoyen llargata y llargato pra chamar al reptil, pro llargatexa defínese nel vocabulario d’Adelina Fernández y Susina Pérez como ‘que ye gustan os contos’. Ademáis, definen llargata como ‘faladora’ (é acepción despreciativa contra a muyer que recoyen máis vocabularios de galego-asturiano, tamén pra largatixa ou llargatixa). Hasta hai el verbo llargatexar ‘andar con contos’. Os vocabularios dialectales reflexan muito ben el machismo cultural qu’asigna (y polo tanto critica) este tipo de comportamentos namáis ás muyeres.

A palabra largata, -o (ou llargata, –o) vén da sonorización romance a -g- d’úa variante *lacarta ou *lacartus da denominación del reptil nel latín clásico: lacertus ou lacerta. De lagarta pasóuse a largata con úa metátesis del -r- por cruce col adxetivo largo. En puntos del centrooriente asturiano hai outro xeito de chamarye, llacierta ou llancierta, que vén da reiz latina clásica.

En conto á forma sufixada largatixa (ou llargatixa), considérase úa adaptación fonética del casteyano lagartija, porque el resultao galego correspondente sería –illa y el asturiano, –iya (como clavija/caravilla/caraviya/calaviya). Pinta qu’é tamén el caso d’outros empréstamos casteyanos que s’axeitaron fonéticamente en galego-asturiano como envasixa, partixa, rendixa ou botixo. En galego, a palabra lagartixa, estendidísima por toda Galicia, nun se recoye nos diccionarios normativos y en portugués, unde si figura, señálase que vén del casteyano antigo. Efectivamente, máis aló de repunancias normativizadoras, se é un casteyanismo ten que ser mui veyo pra que s’axeitara fonéticamente y s’estendera tanto como ta estendido.

En galego lagartixa y lagarta son os términos máis usaos: predomina a primeira forma contra el leste y a segunda contra el oeste. Aparte, en Lugo, nos puntos máis achegaos a Asturias, danse resultaos con metátesis (largatixa), como en galego-asturiano. Outras formas que s’usan en galego son cádigo y lagartiña. Esta última denominación, con sufixo autóctono, tamén s’usa nel sur del asturiano occidental, en Ayande (l.lagartina), y nel norte de Lión (l.lagartina, llagartina).

Nel caso da denominación d’este reptil é mui interesante enanchar el campo de visión y botar un oyo á distribución das denominacióis na península. Como se víu, é úa palabra que s’encuestóu pral ALPI y ben deitamos de que, como mostra, casualmente, tán dispoñibles online na web del Atlas as respostas pral nome da largata.

D’este xeito, pódese comprobar qu’en portugués tamén se diz lagarta (nel estremo norte, con úa búa parte de resultaos con metátesis: largata), pro tamén s’usan formas como salagarta ou sardanisca. Eso si, de Lisboa pral sur a denominación xeneral é lagartixa (dacondo largatixa), en continuidá xeográfica col lagartija que s’estende por toda Andalucía. En casteyano, como se comproba nel ALPI, hai muitas máis formas de chamarye: sangartana, sargantana, sangartesa, salagartija, relantija, regaltiz, regatena, regaltena, regaltina, regaltesa, ligaterna… y hasta lagartesa en puntos de Cantabria y País Vasco.

Mapa elaborao a partir dos datos del ALPI con resultaos del tipo lagarta y lagartixa (y variantes).

É chamadeira a distribución peninsular del nome del reptil. Pode botarse úa raya dende el Eo hasta el Cabo de Palos que xebra a península en dúas partes. D’ese xebre pral sur, mandan os resultaos –ixa/-ija. Aparte da zona grandísima de lagartija nel ámbito territorial del casteyano, estrémase úa franxa de lagartixa que baxa pola fronteira entre as provincias de Lugo y A Coruña, que sigue pol leste da d’Ourense y pol noreste de Portugal (nos distritos de Bragança y Guarda), córtase y despóis coye todo el sur portugués.

Vese tamén qu’a forma con metátesis, largatixa (ou llargatixa), dáse sobre todo nel Navia-Eo y nel leste de Lugo, ademáis de nus poucos puntos soltos de Portugal y Andalucía (largatija). Vendo el mapa del ALPI pode adiviarse, polo tanto, qu’a forma lagarta (largata, llargata, l.largata, l.lagarta) sería a propia del estremo noroeste peninsular y que nesa zona entróu úa cuña de lagartixa (largatixa, llargatixa) en continuidá col territorio casteyano de lagartija. D’este xeito, el territorio de lagarta quedóu xebrao núa zona meirande, a da lagarta y largata galega y portuguesa, y noutra máis pequena, a da largata, llargata, l.largata, l.lagarta del estremo occidental asturiano.