Calzóis de cuco (Aquilegia vulgaris)

Flor de calzón de cuco. Estrémanse ben as anteras marelas. Rozamayor (Mieres) (7/6/2022).

Hai flores que son chamadeiras pola súa feitura ou pola súa color; hai outras que lo son pol nome que yes dá a xente. Hailas que chaman el atención por todas estas razóis: é el caso dos calzóis de cuco (Aquilegia vulgaris).

As súas flores mialma tein úa estructura ben arrevesada. Ten cinco sépalos qu’apuntan pra fóra y qu’alternan con outras tantas pezas tubulares rematadas nun pico revirao apuntando pra dentro. Por debaxo, esos tubos van abrindo al xeito d’úa campá, cuas veiras abrancazadas, por unde os insectos piyan el néctar. Como as flores nacen embrocadas, hai que miralas por embaxo pra ver a figura tan guapa qu’amañan: cinco semicírculos que se xuntan arrodiando os estames, resaltando cuas súas anteras marelas. Os picos qu’a flor ten enriba, como se foran as gazoupas d’un páxaro de rapiña, déronye el nome científico d’Aquilegia á especie y tamén esplican el nome casteyano d’aguileña.

¿Y qué dicir da color tan guapa que tein? As flores son d’un azul tirante a morao, anque ás veces podan chegar a ser brancas. É especie propia das veiras dos camíos, al pé d’arbolao ou de ríos, normalmente en sitos frescos, así qu’os calzóis de cuco son sempre úa delicia pra os oyos del pasiante condo florecen na primavera. A súa guapura xa fexo que dende a Edá Media se prantara como ornamental y hasta como especie melecieira, anque se trata d’úa pranta tóxica. Hoi ta presente nos xardíos de todo el mundo; ás veces son outras razas del xénero Aquilegia ou híbridos entre especies.

Peteiro de calzóis de cuco. Caliao (Casu) (10/6/2023).

A feitura das flores, que poden asomeñarse, se poñemos imaxinación, ás perneiras d’us pantalóis, deu pé al nome en galego-asturiano de calzóis de cuco, con variantes con artículo ou non nel complemento (de cuco, del cuco) y según cómo chamen al ave (cuco, cuquelo, cuquello…). Aquilegia vulgaris nun é el única especie con flores chamadeiras y globosas: en dalgús sitos del estremo occidental asturiano, esta clas de denominación tamén se dá a os estoupóis (Digitalis purpurea) y a os galos (Linaria triornithophora), conque, al cabo, atopámonos con un xareo de cruces de nomes al que costa caro poñerye xeito.

Recoyín un bon feixe de datos sobre estas tres especies y as coincidencias poden deberse a errores d’identificación da xente porque nun mesmo conceyo xúntanse informacióis del mesmo nome aplicao a dúas diferentes. Pro, como xa se dixo tantas veces, nas denominacióis populares danse confusióis que chegan a asentarse. Nun hai volta que ye dar. Eso si, basándome en sitos unde estreman con nomes distintos as tres especies y unde ye chaman así a Aquilegia vulgaris, decidínme a escoyer pra ésta el título de calzóis de cuco.

É característico cómo as flores d’esta especie quedan embrocadas. El Picu Llera, Penanes (Morcín) (13/5/2012).

El primeiro qu’hai que comentar sobre el nome é que, como a especie bota muitas flores, a denominación popular aveza a ser en plural, anque pode darse tamén en singular, igual que pasa col nome da roupa: os calzóis, pro tamén el calzón. 

¿Qué datos din xuntao sobre esta pranta tan guapa? Rexistréi a forma calzóis de cuco en Vilarín (Castripol), Teixeira (Santalla d’Ozcos), Eilao y Zadamoño (Eilao), Penafonte (Grandas), Ponticella (Villayón) y Tremao (Ayande). En Fontescavadas (Bual), dixéronme calzóis de cuquello, y en Vilabolle (Grandas), calzóis del cuco. Pral dato de calzón de cuquello que dá el vocabulario de Bual, único estudio dialectal que recoye a palabra anque nun identifique a especie, podemos esfoutarnos cua información de Fontescavadas.

En Cartavio (Cuaña), déronme un nome tamén basao na feitura da flor: campaniyas. Y el último dato que me dixeron foi el de mayola, en Arbón (Villayón), quizáis por ser el mes de mayo condo empezan a verse máis flores da especie.

Calzóis de cuco cos sépalos xa un pouco esmortanxaos. Brañanoceo (Mieres) (15/5/2023).

En galego pinta que pr’Aquilegia vulgaris queren miyor buscar a comparanza con outras realidades: paxariños, bonetes, enxertiñas, fidalguiños, herbas dos pitos, herbas pombiñas, soldados… y, achegao al occidente asturiano, na Ribeira de Piquín, calzón de cuco. En asturiano, ademáis del nome de calderón, si que se dan máis as denominacióis relacionadas cos calzóis: calzones de cuquiellu ou del cuquiellu, calzones de raposu ou calzones de fema, anque nestos casos compartido con Digitalis purpurea.

En conto al casteyano, a máis territorio máis denominacióis, sempre basadas na comparanza cua súa feitura ou cua color, anque non cos calzóis: aguileña, campanillas, farolillos, farolillos de san Antonio, guantes de dama, guantes de la Virgen, pajarillas, pajarillas bobas, pajarilla aguileña, pajaritos, palomilla, palominera, pelícanos, pelicanos, peliancos, manto real, capa de rey, clérigos, clérigos boca abajo, frailes boca abajo, soldados…

Cigua (Echinochloa crus-galli)

A cigua é búa de ver nas veiras dos meizales, verde como el meiz y das foyas tamén anchas, anque á súa escala, claro. Baxada á praya d’Esteiro (Tapia) (13/7/2023).

Condo as cousas nun che van como pensabas y pinta que teis un fado que fai que todo salia mal, aveza a dicirse: Teño a cigua. Esa espresión, qu’é ben conocida en asturiano, ta recoyida tamén en vocabularios de galego-asturiano como os da Veiga, A Roda ou Bual. Ademáis, a palabra cigua úsase, tamén como en asturiano, pra chamar a un amuleto d’acebache cua figura d’un puño unde asoma el dido gordo y que se levaba antano crendo que tornaba el mal d’oyo. Con esta segunda acepción temos outra denominación en galego-asturiano mui asomeñada, figa, que recoyen nel sou vocabulario Acevedo y Fernández y que tamén é como chaman a ese amuleto en galego.

Pro se traigo aquí a palabra cigua é porque en galego-asturiano chámase asina úa especie vexetal: Echinochloa crus-galli, un herba da familia das poáceas (ou gramíneas), igual qu’el herba brancal (Holcus lanatus) ou el furafole (Avena barbata, Avena fatua), por poñer dous casos.

A cigua enche trigales y meizales, así que sempre deu labor a os labradores pra descastárenla. A chanteira da pranta pode chegar al metro d’altura y bota úas foyas anchas y verdes como se fora un peteiro de casos de meiz en miniatura. Son características as inflorescencias, con recimos d’espiguías alredor de cada guía. A feitura d’esta especie esplica el nome que ye dan en muitos sitos da Península de pie de gallina, pie de gallo, pie de pollo, pierna de gallo, pé-de-galo…

A inflorescencia da cigua nace dereta y condo vai madurecendo vai abrindo en recimos. Serantes (Tapia) (26/7/2022).

A denominación de cigua en galego-asturiano recóyenla os vocabularios d’Acevedo y Fernández, A Veiga, Mántaras, A Roda, El Franco, Bual y Ponticella, dalgús d’elos sin definila col nome científico, pro ta clara a identificación porque é un herba mui característica y conocida. Aparte, eu recoyín ese nome prá especie nel Valín y Brañatruiye (Castripol), Serantes y A Barrosa (Tapia), San Xuyán y Valdepares (El Franco), Vivedro y Cartavio (Cuaña), Sarandías (Bual), El Monte y Villouril (Navia), y Poxos (Villayón). Tamén me deron as variantes ciugua na Barrosa (Tapia) y ciúga nas Campas (Castripol).

El fitónimo cigua tamén s’usa nel asturiano occidental y ta documentao, anque poucas veces cua identificación concreta d’Echinochloa crus-galli, en sitos como Tox (Navia), Berbegueira (Villayón), Valdés, Tinéu, Cuideiru ou Pravia, en dalgún caso cua variante cisgua. Así y todo, avezan a describila como úa pranta mui verde que sal en peteiros nas terras. En galego recóyese tamén esa denominación alomenos nel conceyo da Pastoriza, nel oriente lugués, pra úa clas d’herba sin identificar. El demáis, nesta lingua nun ta constatada a palabra pras outras acepcióis que s’esplicaron, porque xa se dixo qu’en Galicia al amuleto chámanye figa. Polo tanto, pinta dibuxarse un territorio de distribución da denominación cigua pral herba que coye el norte del occidente d’Asturias y qu’entra un pouco nel oriente de Lugo.

Espigas de cigua xa abertas. Mántaras (Tapia) (23/7/2022).

Pro hai tamén outro xeito de chamarye a esta poácea en galego-asturiano: miyán. É palabra qu’aparece nel vocabulario da Veiga, anque la identifica con outra especie, Digitaria sanguinalis. Os datos inéditos qu’eu recoyín d’esta palabra foron sempre pra chamar a Echinochloa crus-galli: nel conceyo de Castripol, dixéronmo nos Niseiros, Candosa, Brañatruiye y El Valín (nestos dous últimos casos, convivindo cua denominación de cigua); y, nel da Veiga, déronmo en Zreixido. Anque a chanteira de Digitaria sanguinalis medra rastreira y as inflorescencias son ben diferentes, tein dalgúa asomeñanza, aparte de ser as dúas herbas invasivas pral labrador, así qu’é esplicable que poda haber cruces nel uso de miyán pra esta y pral outra.

El nome de miyán ta en continuidá xeográfica cua forma galega millán (ademáis d’outras variantes como millá, millaca y millo bravo) y con denominacióis que se dan en Lión y Zamora, como miaina, ou en Portugal, como milhagem y milhâ-pé-de-galo. Y tamén ten relación cos nomes casteyanos mijera y mijo de los arrozales.

En miyán, el sufixo despectivo –án amécese a úa reiz miy-, del latín miliu, palabra que s’suaba nesta lingua pra chamar a úa clas de cereal, Panicum miliaceum, conocido en galego-asturiano como miyo. A esplicación del nome de miyán ta nel asomeñanza da pranta y das súas espigas con esa gramínea labrada antano y, sobre todo, con outra da mesma familia: Setaria italica. Anque este segundo cereal é conocido como paízo, tamén chegóu a confundirse col outro, col miyo. Tuvo que favorecelo el feito de qu’os dous foran deixando de labrarse al desprazalos como cereal de primavera el meiz chegao d’América. En búa parte de Galicia el nome que daban al cereal autóctono máis labrao, neste caso el millo, coyéronlo os labradores pra chamar al cereal forasteiro, pro esto tamén pasóu noutras zonas peninsulares, como en sitos del catalán unde ye chaman milloc ou milloca, ou tamén dacsa, qu’era el nome árabe que daban a outro cereal que semaban muito, el sorgo. En ben provincias del oriente peninsular, dende Cataluña hasta Andalucía, chaman panizo ou panís al meiz, neste caso botando mao d’outra das gramíneas desprazadas pol cultivo americano.

Nel noso occidente quedan topónimos que nos falan de sitos unde había abondo del cereal del país, como A Veiga el Miyo (El Franco), Os Miyeiros (El Franco), A Miyeira (A Veiga), Miyarego (Pezós), A Peicieira (El Franco), A Peicega (Pezós) ou Peizáis (Santalla d’Ozcos). Y miyeiros inda chaman na parroquia ayandesa de Llago a os vecíos de Ponticella (Villayón) y Castriyón (Bual), quizáis porque seguiron labrando d’ese cereal máis tempo.

A inflorescencia da cigua vai madurecendo y vai acolorazando. Mántaras (Tapia) (23/7/2022).

¿Y a palabra cigua d’únde vén? García Arias pensa que cigua vén del latín cicuta > *cigu(d)a, qu’é como conocían úa pranta mui velenosa, Conium maculatum. El étimo ten continuadores en portugués, galego y casteyano antigo: cigude, ciguda. Según este estudioso, de *cigu(d)a crearíase un verbo *cigua(d)ar ‘envelenar’ y del idea de ‘envelenar’ chegaríase á de ‘causar mal’ y d’ei ‘causar mal col mal d’oyo’. Anque Coromines pensaba núa orixe americana prá palabra cigua, García Arias nun ve problema a defender que seña un deverbal de ciguar qu’acabóu desprazando al derivao esperable de cicuta: *cegúa, *cigúa. El que nun queda claro é por qué referíndose el étimo a un herba velenosa puido chegar a significar ‘amuleto pra tornar el mal’, anque é verdá que nos campos semánticos poden darse estos cambeos radicales.

García Arias tamén trata a etimoloxía da palabra figa, qu’en asturiano nun significa ‘amuleto’ como en galego y galego-asturiano, senón ‘verruga que sal a dalgús animales’, cua variante figuera. Vén del latín fica ‘figo’, ‘figueira’, ‘tumor carnoso’ pol asomeñanza con este fruto. Ese uso asturiano de figa ten que ver col figueira ‘verruga’ del galego-asturiano.

Relaciono cigua y figa, y tamén el casteyano higa, porque nun se pode deixar de reparar na coincidencia semántica que tein as tres nel acepción de ‘amuleto’. É evidente que figa y higa vein del latín, unde xa s’usaba ese amuleto da manu fica pra tornar os espíritos ruíos. Sin desdeixar a teoría de García Arias pral asturiano cigua, podía pensarse en que tamén se trata d’úa variante derivada de fica. Xa é conocida de sobro a confusión fonética de f y ce, ci, z en asturiano (fincar/cincar, fenoyu/cenoyu…) y einda máis en galego-asturiano (fereixolo/cereixolo, fedoreya/cedoreya, fioyo/cioyo, cebiya, cerruyeiro…). Eso esplicaría el paso de figa a *ciga. Y despóis puido darse un fenómeno que se deu en asturiano, por exemplo cua palabra ortiga, que ten a variante ortigua, y tamén en galego-asturiano en casos como lougo, fougo ou nougo; querse dicir, el aparición d’úa vocal velar -u- por tar seguida del sonido velar -g-: *ciga > *ciuga > cigua. Variantes como as que recoyín na actualidá (ciugua, ciúga) amostran esas fases intermedias. A relación semántica pra chegar a referirse cua palabra cigua al herba viría del feito de qu’a especie considerábase mui ruía pras terras, igual qu’Oxalis latifolia, outra especie mala de descastar, se chamóu herba da maldición.

Carnapodeiro (Sorbus aucuparia)

Os frutos del carnapodeiro amañan recimos grandes ben chamadeiros condo madurecen. Parmu (Teberga) (8/8/2021).

Cuas repoblacióis de pino y ocalito dominando el pouco paisaxe arbolao, na marina tapiega nun hai muita variedá d’especies del país. Precisamente, condo me puxen a xuntar datos dialectales pra falar d’un arbolín como el carnapodeiro (Sorbus aucuparia), precatéime de que nel meu vocabulario de Mántaras nun recoyera a denominación en galego-asturiano y que tampouco Manolo Galano y Jacinto Díaz rexistraban el sou nome autóctono na fala da Roda, señal de que mui común nun era en Tapia. É normal que nun lo fora porque é úa especie qu’aveza a darse por derriba dos 600 m d’altitú, anque pode chegar a baxar hasta os 300 m. Nun reparéi nel carnapodeiro hasta que nun empecéi a salir polos montes d’Asturias, por Somiedu, Teberga, Quirós, Ponga… Despóis si, en conto subín un pouco prá montaña del estremo occidental asturiano, camín da Serra da Bovia, xa vin qu’era úa especie conocida y puiden perguntar cómo ye chamaban. Ben sei que foi nel Roso, al pé da mexadeira del Cioyo, na parroquia castripoleña de Balmonte, unde primeiro sentín úa denominación en galego-asturiano pral árbol: carnapodo. Precisamente publiquéi en 1996 un artículo na revista Entrambasauguas sobre úa visita a ese salto d’augua que tan famoso é agora y nél citaba el noso árbol.

A especie Sorbus aucuparia podía describirse axina dicindo qu’é aparecida nas foyas a un freisno: son compostas, imparipinnadas, querse dicir, cos foliolos postos pariaos al largo del raquis ou eixe y con úa foya sola na punta. Ademáis, como as del freisno, as foyas son lanceoladas y de veiras aserradas. A diferencia máis evidente entre os dous árboles prá xente que nun é entendida, aparte de ser máis pequeno el carnapodeiro, é qu’éste dá úas flores brancas que despóis se tresforman núas frutías en recimos, como arbeyos de grandes, ben chamadeiros condo se poin coloraos. Y é que pertenece á familia das rosáceas, unde se clasifican centos d’especies: aparte da roseira brava y a mansa, os máis dos árboles y arbustos que dan fruta, como el maceiro, el espieiro, a loureira, el abruñeiro, el arto ou el amorolo.

Fala del carnapodeiro Fernández Vior nel sou libro Notas etnolingüísticas del conceyo da Veiga. Diz qu’as canas dan úas varías mui estimadas pola elasticidá que tein y qu’a madera úsase en trabayos pequenos de carpintería. É verdá que nel mundo rural valorábase muito a dureza del carnapodeiro y qu’os mangos pras brosas chufábanse se eran da súa madera.

Hai outra especie autóctona del mesmo xénero, Sorbus aria, que tamén dá fruto colorao en recimos, pro con foyas simples, conocida como raño ou sorbeira branca en galego y como mostayal, mostaya ou mostayera en asturiano, polo que pode haber confusióis cuas denominacióis populares por causa d’esa asomeñanza nel fruto. Por exemplo, en Colunga ta recoyida a palabra sorbital, pro nel diccionario normativo, quizáis por nun haber abonda información, nun s’estreveron a delimitar máis el significao y defínenlo como ‘árbol montés del xénero Sorbus’. Nos vocabularios dialectales de galego tamén hai cruces na palabra sorbeira, que dalgús identifican col noso carnapodeiro pro qu’outros dicen qu’é outra especie, Ribes uva-crispa,  a grosella casteyana. Eu teño datos inéditos d’esa palabra, sorbeira, en galego-asturiano y sempre ma identificaron claramente con Ribes uva-crispa, al falarme das espías del arbusto y dos sous frutos tresparentes aparecidos a úa uva, pro, como xa dixen, nun son raras as confusióis entre especies pouco conocidas y con dalgús elementos aparecidos.

A denominación máis estendida en galego-asturiano pra Sorbus aucuparia é a de carnapodeiro: ademáis de recoyerse nos vocabularios de Ponticella (Villayón) y Bual, teño datos inéditos d’Obanza y Vilarín (Castripol), Llobredo (El Franco), Cartavio, Ortigueira y Vivedro (Cuaña), Castriyón (Bual), Grandas y Santo Miyao (Ayande). A forma sin el sufixo –eiro, carnapodo, déronma nel Roso (Castripol). El vocabulario da Veiga recoye outra variante: carnepodeiro. En Cachafol (Eilao) déronme as formas cadaporneiro y cadaporno; nelas pinta que se deu úa metátesis das consonantes –rn– y –d-: caRNapoDeiro > caDapoRNeiro. Tamén se pode considerar dentro d’esta tipoloxía denominativa a forma carrapoteiro que recoye el vocabulario de Castaedo y Monón (Ayande).

Nel tercio suroccidental, Grandas y Ibias, dáse outra denominación, capudre, en continuidá a entrambos laos col nome usao nos territorios vecíos del asturiano occidental y del oriente lugués. Recoyín a forma en Grandas y Penafonte (Grandas) y en Carbueiro, Santolín y Tormaleo (Ibias).

Hai un terceiro xeito de chamarye unde entra a reiz escorn– y que pinta coyer a veira máis oriental del noso territorio. É a denominación d’escornaprudo que recoye el vocabulario da Veiga, el escornabóis que me dixeron en Vilela de Baixo (San Tiso d’Abres), el escornella que me deron en Grandas y el escornapodeiro que rexistréi en Santalla d’Ozcos.

Carnapodeiro chen de frutos en Vilarín (Castripol) (16/9/2018).

En galego hai un feixe de variantes, comúis dalgúas d’elas a os resultaos del galego-asturiano: capudre, capudrio, cornabois, escornabois, cornabudo, cornabude, cornabuile, cancereixo, cornapuz, cornido, cornide, escornacabra, escornacabras, canfreixo… Dalgúas das formas del portugués son tramazeira, cornogodinho, sorveira-brava, sorveira-dos-pasarinheiros ou escancerejo. En conto al asturiano, hai tres tipoloxías de denominación. Úa máis occidental, anque hai datos d’ela en Colunga: capudre, caputre, capudre, capudru, capudu, capurriu…; outra centrosureña que bota mao del asomeñanza del árbol col freisno, del que se considera popularmente como a fema: alcafresna, alcafresnu, cafresna, cafresnu, fresna…; y outra oriental, qu’entra nel norte de Lión: argomenu, argomeñu, argamón… En casteyano, chámanye serbal de los cazadores ou de cazadores porque ten sido usao el sou fruto como cebo pra cazar páxaros, pro tamén se conoce como serbal montés, zurbal, jerbo, mostajo de perro, amargón, fresno silvestre…

Vendo todas as variedades de denominación en galego-asturiano, pro tamén mirando pra os outros resultaos de linguas vecías, hai que falar da etimoloxía, d’únde vein as formas actuales. Según García Arias, pinta evidente que detrás de todas ta un étimo latín, cornus, que nesta lingua usábase pra chamar a outro arbolín tamén da madera mui dura y que dá frutos, Cornus sanguinea, conocido en galego-asturiano como sanguño. Tanto en galego como en asturiano y en casteyano, a este árbol chámanye con variantes como a nosa relacionadas con sangre, pro einda hai resultaos que siguen el étimo cornus: en galego, corneira; en asturiano, cornapuya, cornapuz ou escuernacabres; y en casteyano, qu’el sou nome estándar é cornejo. Ese elemento corn– acabóu cruzándose cua palabra carne pra chegar a os nosos carnapodo, carnapodeiro ou carnepodeiro, pro manténse el -o- en variantes como cornapodeiro, escornapodeiro, escornaprudo, escornella ou escornabóis. Vese ademáis el cruce col verbo escornar.

Pra García Arias, os acabos en –pudre, –pudru, -pudu… podían ser continuadores del adxetivo pútidum ‘corrompido, cheirón’ ou putre ‘podre’, con úa regularización posterior al masculino en -u. ¿Y qué ten que ver col noso árbol? Pois resulta que Cornus sanguinea y outros árbustos aparecidos del xénero Rhamnus tein úas flores y úa paraza con un cheiror desagradable. Precisamente en casteyano, pra dalgúas d’estas especies danse nomes populares como sanapudio, espino pudio ou pudio (<pútidum) a secas. ¿Qué pasóu nel ámbito galegoportugués y asturlionés? Que debéu darse un desprazamento da denominación polas asomeñanzas nel fruto entre os dous xéneros y empezóu a usarse pra chamar a Sorbus aucuparia, árbol qu’heredóu nel nome a marca d’úa característica que realmente nun ten. Pral paso a –podeiro tamén puido influír el parecido con palabras tan relacionadas cua madera como poda y podar.

Noceira (Juglans regia)

Al altura de setembre, os conchos unde tán as noces xa empezan a arregañar. Penanes (Morcín) (8/9/2015).

A noceira (Juglans regia) é un árbol qu’el ser humano pranta dende el Antigüidá pra pañarye el fruto y, anque pinta ser orixinaria d’úa zona que coye dende os Balcáis hasta China, naturalizóuse despóis en búa parte d’Europa. Así que, técnicamente, ser é un árbol alóctono na nosa terra, pro ta entre nosoutros dende hai muitos centos d’anos.

Ei camín d’agosto, a noceira xa bota el fruto, con úa paraza verde que vai arregañando da que vai madurecendo y que deixa ver, asomando, a noz. É alredor d’outubre condo as noces xa tán a punto pra coyer. Esa paraza verde, qu’hai que quitar pra chegar a elas, chámase concho en galego-asturiano, anque recibe outros nomes menos específicos como paraza, casca, cáscara ou cascarón. Dalgúas d’estas denominacióis, y outras, tamén s’usan pra referirse al outro recubrimento duro que ta debaxo y que guarda a carne da noz: casca, cáscara, casco, cosco… A parte comestible pódese chamar de muitos xeitos descriptivos como carne, pupio, corazón…, anque hai nomes concretos pra esos lóbulos que salen al cascar a noz: carneiro, dente, pata ou perna, palabras que tamén s’aplican dalgúas d’elas pra referíremonos a os gayos dos cítricos. Seguindo con comparanzas anatómicas, hai que recordar que chamamos noz ademáis á parte que sobresal da larinxe nel pescozo.

En búa parte d’Asturias son tradicionales les casadielles, conocidas máis al occidente como bollinas, postre a base de noces molidas con azucre y anís. Anque é evidente qu’el árbol querse muito pol fruto, tamén na cultura rural se valoraba pola súa madera: búa de trabayar, resistente y d’úa color y úa veta ben guapas. Aparte, a noceira tía aplicacióis melecieiras. Por poñer un caso, en Notas etnolingüísticas del conceyo da Veiga, Fernández Vior recoye el uso tradicional de cocementos das súas foyas pra sanar a disipela usando aquela augua pra lavar el peleyo. Outra tradición ben estendida é a qu’atesa que nun se pode botar a sesta á solombra d’úa noceira, que senta mal, qu’alouría a ún. Dicen qu’esa crencia popular ten que ver con úa sustancia que bota el árbol, igual que fain outras especies, pra tornar competidores vexetales al sou alredor. Pro, pasando a avezos tradicionales máis chocantes, tamén se pode recordar que con media cáscara d’úa noz faise un xuguete, a pitarronsoña. Tápase con úa badana y méteseye úa crina ou un breimante pol medio pra qu’al ferye dar voltas rumbe como se fora un abeyón.

Núa colección inédita d’adivianzas recoyidas pol escritor Alejandro Sela, atópase esta: «Altos como a iglesia, baxos como a mesa, amargos como fel y saben como mel». A solución á cousilía é a noceira y as noces. Sela, como era de Vilavedeye (Castripol), pon nogueira, qu’así é como ye chaman alí. Qué miyor qu’aprovetar este dato pra entráremos en farina cuas denominacióis de Juglans regia en galego-asturiano.

Noceira al pé del camín en Calambre (Tapia) (27/7/2022).

É muita a información da que dispoñemos, entre publicada y inédita, anque non tan dafeito como quixera pra poder trazar en detalle el mapa de distribución dos nomes que ye dan. Empezo pol acabo, porque pode alouriarnos el feixe de datos (y non a solombra del árbol) y quitarnos de ver el conxunto: dibúxanse nel territorio tres zonas con cadasúa clas de denominación, sobre todo en feminino, anque tamén se recoyen as correspondentes en masculino.

El primeiro nome é noceira, que podemos considerar el máis característico del galego-asturiano. El territorio unde s’usa pinta meterse como úa cuña dende el norte: coye dende Cuaña hasta Tapia y vai estretando hasta chegar a Pezós, abracando os conceyos del Franco, Bual y Eilao. Así y todo, pode qu’a zona sía máis grande: hai datos islaos de noceira en conceyos como A Veiga ou Ibias (y hasta en Negueira, ese conceyo galego que s’enxerta entre Grandas y Ibias). Anque estas referencias pintan tar xebradas del triángulo embrocao que describín, ben poder ser por causa de que faltan datos dos territorios que quedan entremedias.

Hai úa segunda denominación, nogueira, de distribución xeográfica occidental: dende Castripol hasta Grandas, pasando pola Veiga, San Tiso, Taramunde y os tres Ozcos, incluíndo dalgún punto d’Ibias. Falaba de qu’a denominación de noceira pintaba úa cuña que se metía nel territorio y é que todo apunta a que se superpuxo y ganóu tarrén á zona de nogueira, como se comproba na parte occidental y sur de Tapia, nel sur de Cuaña y nos conceyos de Bual, Eilao y Pezós, unde se recoyeron as dúas denominacióis, nogueira y noceira. Ademáis, en dalgún caso sabemos qu’é máis veyo el dato del primeiro nome. Tamén a toponimia é úa pista, como hei a comentar máis alantre.

El terceiro xeito de chamarye al árbol é nogal, palabra de distribución oriental y sureña nel noso territorio: Navia, Villayón, Ayande y Ibias, con dalgún conceyo como Cuaña ou Bual unde se constata tamén en puntos fronteirizos. Ademáis trátase d’un nome ás máis das veces feminino: a nogal. A pena é que dalgús datos nun dicen el xénero, así que, en caso de nun figurar, considerámolo masculino. Quen teña a tentación de velo como un casteyanismo puntual, pode reparar na continuidá territorial d’este resultao de norte a sur y ademáis en feminino. Tampouco nun se poden poñer perós ás respostas masculinas porque a variación de xénero dase tamén na denominación asturiana: dizse tanto la nozal como el nozal. El nome de nogal recóyese en puntos del occidente de fala asturiana, pro debéu considerarse casteyanismo porque nun s’aceptóu nel diccionario normativo del Academia da Llingua agá pra referirse á madera, avezo este que tamén se dá en galego-asturiano. Tou na fe de qu’é un uso enfático del casteyano pra darye máis importancia, fenómeno ben conocido: al árbol poden chamarye castañeiro ou noceira, pro el houcha dicen qu’é de castaño y el almario, de nogal. Na veira oriental de Lugo ta constada a denominación de nogal pral árbol, y en muitos puntos da provincia da Coruña tamén, pro, así y todo, nun se considera variante patrimonial nos diccionarios galegos.

Noceiras cargadas de noces en Calambre (Tapia) (27/7/2022).

Imos agora al detalle dos datos. Como avezo a fer, as variantes recoyidas con -u- por causa de tar en posición átona (nuceira, nugueira…) regularízolas en -o-. El nome de noceira ta recoyido nos vocabularios d’Acevedo y Fernández, Mántaras, A Roda, El Franco, A Veiga, Eilao y Bual, mentres que noceiro rexístranlo os d’Acevedo y Fernández y El Franco. Esta variante masculina dixéronma nas Figueiras, Mántaras y Ortigueira, pro é da forma feminina da que teño máis datos inéditos, dalgús d’elos recoyidos da que fía as encuestas pral ETLEN. Constatéi a palabra noceira nos conceyos de Tapia (Serantes, Casarego, El Viso, Tapia, Salave), El Franco (Valdepares, Arancedo, San Xuyán), Cuaña (Cartavio, Mouguías, Ortigueira), Bual (Armal), Eilao (Cimadevila), Pezós (Sanzo) y Ibias (El Chao da Abelleira).

En conto a nogueira, recóyenlo os vocabularios da Veiga, A Roda y Bual, ademáis de tar nel manuscrito d’Alejandro Sela que xa comentéi. Tamén se recoyéu na encuesta feita en Bual en 1931 pral Atlas Lingüístico de la Península Ibérica (ALPI), y nas feitas en 1947 en Salgueiras (Vilanova d’Ozcos) y As Campas (Castripol). Nel ETLEN, os meus compañeiros xuntaron datos d’esta forma nos puntos d’encuestación da Garda (Taramunde), Labiaróu (Samartín d’Ozcos), Teixeira (Santalla d’Ozcos), El Pato y Navedo (Eilao). En conto á forma masculina, nogueiro, ta rexistrada nun vocabulario inédito das Figueiras de Francisco Fidalgo Villaveirán, variante que me confirmaron oralmente alí, ademáis d’en Trelles (Cuaña). Pro volve ser da forma feminina da que xuntéi máis datos inéditos: nos conceyos de San Tiso d’Abres (O Chao), A Veiga (Zreixido), Castripol (As Figueiras, Berbesa, El Valín, Os Niseiros), Tapia (El Valle, Tapia), Taramunde (Nogueira, Ouria), Vilanova d’Ozcos (Bustapena), Santalla d’Ozcos (Santalla), Eilao (Cachafol), Pezós (Pezós), Grandas (Castro) y Ibias (Marentes).

Y queda detallar os datos de nogal. É palabra que recoyen os vocabularios de Ponticella (Villayón) y de Monón y Castaedo (Ayande), aparte das encuestas feitas pral ALPI en 1947 en Freal (Navia) y Cuantas (Ibias), anque namáis nel primeiro punto se señala qu’é feminina. Nas encuestas del ETLEN apuntóuse nogal, sin marca de xénero, en Valdeferreiros (Ibias) y, col xénero feminino, en Vilamayor y Fandovila (Ibias), y en San Salvador (Ayande). Eu teño datos, anque sin perguntar pol xénero (descuido imperdonable), d’Andés y El Monte (Navia), Vivedro y Ortigueira (Cuaña), y Corondeño (Ayande). Si me constan como femininos os datos que me deron de Castriyón (Bual) y Carbueiro (Ibias). Queda úa variante de nogal, a forma nogaleiro que me dixeron nas Figueiras. Trátase d’un derivao qu’amece el sufixo occidental característico pra os árboles (-eiro) á forma xa incrementada primeiro col sufixo oriental (-al).

Esta noceira nacéu ventureira nel suqueiro d’úa terra al pé del Camín Veyo en Mántaras (Tapia) (7/7/2021).

Estas tres zonas que s’apuntaron tein continuación a entrambos laos, nel galego y nel asturiano vecíos, como se comproba nas encuestas del ETLEN. Nel primeiro caso, recoyéuse o nogal no Rato (Ribadeo), nogueira na Vilapena (Trabada) y Neipín (A Pontenova), noceira en Negueira, nogal y nogueira no Pando (A Fonsagrada), y o nogal, a nogal y nogueira en Murias (Navia de Suarna). Aparte d’estos datos de nogal, xa comentéi que se constataba noutros puntos de Galicia, sobre todo na provincia da Coruña. Dos vocabularios galegos sácase que nogueira é a denominación máis estendida, anque el nome de noceira tamén se rexistra en dalgús puntos estragayaos: na parte máis oriental de Lugo, como Crecente ou Pedrafita, y outros nel sur da Coruña y norte de Pontevedra. A forma noceda, usada tamén como colectivo d’estos árboles, ta recoyida nos diccionarios referida al exemplar individual, pro nun se cita ningún punto xeográfico concreto. Outras denominacióis galegas, relacionadas col nome da paraza verde del fruto, son as de coucheira, concheiro, concheira, caroleira, carroleira, carroleiro, que se dán núa zona del sureste de Lugo que s’alarga contra el sur pola provincia d’Ourense y qu’entra nel Bierzo con nome de conchal, con ese sufixo pra nomes d’árboles propio del asturlionés. Esa clas de denominación sigue pol suroccidente asturiano, na Estierna (Ibias), y nel norte de Lión, en Babia y L.laciana, como conxal. Nel suroccidente del Bierzo recóyese tamén a denominación de nogueiro.

Na veira del asturiano, el ETLEN rexistróu el nogal en Bárzana (Navia), la nogal en Riumayor (Outur), el nogal y la noceira en Oneta (Villayón), el nogal en Berbegueira (Villayón), nocéu en Prada (Ayande) y conxal nel Rebol.lal (Degaña). Nos vocabularios dialectales asturianos compróbase el uso de nogal, y en feminino, en Busmente (Villayón) y nos conceyos de Degaña y Candamu. Pol Bierzo oriental, de fala asturiana, tamén se dan estas formas. Aparte, hai datos de noceiru en Tox (Navia) y puntos de Valdés achegaos. A forma nocéu esténdese pol centro occidente dende Valdés, Ayande y Cangas hasta Les Regueres ou Quirós como conceyos máis orientales unde se constata, anque tamén se recoyéu en dalgún punto solto del centro d’Asturias. A denominación máis estendida en asturiano nel centro y nel oriente, pro tamén nel centro occidente, é nozal (ou ñozal), tanto en feminino como en masculino.

Muitas d’estas variacióis de nomes tamén se dan nel casteyano, dependendo das zonas, porque, ademáis de nogal, tamén se recoyen variantes como anogal, nogala ou noguera.

A etimoloxía das denominacióis qu’entran en xogo vai darnos pistas sobre el antigüidá de cada resultao. En latín, nux, nucis usábase pra chamar á noz, pro tamén a cualquera fruto con cáscara (nux abellana, nux castanea…). D’ese étimo vein tanto noz como nuez, cos resultaos vocálicos correspondentes dependendo da lingua. Anque en latín clásico nux tamén deu nome al árbol (en italiano, noce), máis tarde popularizáronse en latín outras denominacióis a partir del adxetivo nucalis ‘da grandura d’úa noz’, qu’é d’unde vén el resultao nogal. Outro adxetivo tardín, nucaria, aplicao al árbol, é el que deu pé a os resultaos nogueira ou noguera. Del latín nucetum ‘sito poblao de noceiras’ salíu el asturiano nocéu, anque referido a un exemplar namáis. En conto a nozal, pódese pensar que vén directamente del latín a partir del adxetivo nuceum ‘das noceiras’ col sufixo –alem. Outra posibilidá é que seña úa formación xa d’época romance a partir da palabra nuez máis el sufixo –al. Outro tanto se pode dicir de noceira: que veña d’ese adxetivo máis el sufixo -ariam ou que s’amañara en tempos posteriores dende a noz máis –eira. En favor da formación romance de noceira frente a máis veya nogueira, que viría directamente del latín, pode tar el argumento de qu’hai muitos topónimos de nogueira frente a ningún, que conózamos, de noceira. Hai toponimia d’entidades de población como Nogueira (Taramunde), Nogueiróu (Grandas), A Nogueira (El Franco), y tamén de paraxes, como As Nogueiras (Serantes), As Nogueirías (Pezós), El Río de Nogueiras (Pezós), As Nogueiriñas (Os Coutos), Nocedo (Campos y Salave), El Valle as Nogales (Villayón)…

Despóis de dito todo esto, por se nun quedóu abondo claro, volvo aló: altos como a igresia, baxos como a mesa, amargos como fel y saben como mel, ¿qué cousa cousilía é?

Umeiro (Alnus glutinosa)

Foyas d’umeiro. Veira del Ríu d’Esqueiru, cerca da desembocadura na praya da Ribera (Cuideiru) (11/9/2022).

Penso nos umeiros y nun recanto da mía acordanza renémbraseme úa escena: eu indo camín de Tapia y mirando pral Río de San Antonio en Mántaras, al pé de Ca Pernayo. Nese treito del río había úa fileira mui guapa d’umeiros que lo escoltaban un bocadín pola veira y a imaxe debéu quedarme grabada nel recordo como se fora un caltre nel peleyo. Nun sei por qué, pro a memoria ten esas cousas. Recordo el río condo en realidá trátase d’un regueiro que se cruza d’un lao al outro dando úa pasuada, pro como é el río máis grande del lugar, el río por antonomasia, nun precisaba diminutivos. A verdá é que nun m’acordo de cóndo tumbaron os umeiros aquelos, pro el caso é qu’agora el río nun ten outra solombra qu’as espadainas y dalgún qu’outro salgueiro hasta que morre nel ribeiro de Represas, en Tapia, xa como Río de San Martín. Antias d’eso recibe el nome de Río dos Córrigos, palabra que se conserva en dalgús sitos del galego-asturiano pra referirse a úa poza unde se deixaban os feixes de lin amolecendo pra despóis trabayalo y poder fer tela con él.

Pro xa me fun del asunto que quería tratar, qu’é falar del umeiro (Alnus glutinosa), esa especie que forma parte inseparable del paisaxe das veigas, cos sous árboles al son del río, ás veces xuntando a rama d’úa y d’outra veira hasta amañar un túnel. Núas terras con tan pouca arboleda autóctona como as da marina noroccidental, dá gusto ver ríos con umeiros nas ourelas. Podo recordar agora el Porcía, al altura del Alameda, ou outros máis pequenos como el da Ponteveya en Mántaras ou el d’Esteiro en Serantes. ¡Cóntas sestas nun se botarían á solombra d’un umeiro nos días d’herba seca, despóis d’úa mañá de trabayo y úa búa xanta nel prao!

El Río Porcía al pé del Alameda, na fronteira entre Tapia y El Franco, cos umeiros na veira amañando un túnel vexetal. (19/8/2022).

Da familia Betulaceae, igual qu’a bidureira (Betula pubescens), el umeiro ten un sistema de reices que lo afixan ben al tarrén, así qu’aguanta sin muito problema as enchentes dos ríos. É un árbol caducifolio, bon de reconocer, cuas súas foyas arredondiadas y as súas inflorescencias aporondando nas canas. Esta clas de flores del umeiro técnicamente chámanse amentos: os femininos son como piñas pequenas, primeiro verde claro y despóis de color escura, y os masculinos son largos, cilíndricos y poinse acolorazaos. As foyas novas del árbol son pegañosas y d’ei el epíteto específico del nome científico, glutinosa, qu’eso significa en latín.

A madera del umeiro é clara, anque, despóis de cortala, ferruyece y piya úa color acolorazada. Tamén se pon asina se s’enceta a paraza. Ese cambeo de color, talmente cuase como se sangrara, asocióuse tradicionalmente col idea d’úa maldición contra el árbol. Einda se sinte el ditame de «Umeiro maldito, arto bendito». El escritor Manuel Garrido Palacios recoyéu en Bual úa historia qu’esplicaba esa frase: dixérala nada menos qu’a Virxe María. Resulta qu’el arto aveiráralos mentres fuxían d’Herodes y nas súas espías quedara enganchao el manto de María condo ye cayera al río, mentres qu’el ruin del umeiro nun fixera miga por paralo cuas canas. D’ei a maldición al noso árbol.

Como el umeiro aguanta muito ben a humedanza, en carpinteiría a madera usábase pra fer pezas qu’iban tar en contacto col augua. Tamén con ela se fían galochas. Ademáis, Fernández Vior recoye el uso das foyas, pasadas primeiro pol lume, pra curar os malucos ou bieitas ‘ántrax’.

Amentos femininos del umeiro. Les Caldes (Uvieo) (3/5/2021).

El nome d’umeiro ta recoyido nos máis dos vocabularios de galego-asturiano: Acevedo y Fernández, Mántaras, A Roda, A Veiga, El Franco, Bual, Ponticella, y Castaedo y Monón. Nel d’Eilao aparece como omeiro, forma que me dixeron nese mesmo conceyo en Cachafol (Eilao) aparte d’umeiro. Xoán Babarro recoye umeiro en Sarandías (Bual). Eu teño datos inéditos d’umeiro de Tormaleo (Ibias), Grandas, Sanzo (Pezós), Rozadas (Bual), Paramios (A Veiga), Vilarín (Castripol), Serantes (Tapia), Arancedo (El Franco), Cartavio (Cuaña) y Andés (Navia). Nel vocabulario da Veiga recóyese en Vilameitide, Presno y Guiar outra denominación que coincide cua galega: amieiro. Efectivamente, esa forma dáse na parte del estremo occidental asturiano máis achegada a Galicia, como puiden constatar en Tremiado (A Veiga), El Mazonovo (Santalla), A Ovellariza (Vilanova) y Vilela (San Tiso). Tamén Babarro recoye esta variante en Millarado (Santalla). Hai un lugar santallés que se chama Os Amieiros, mentres qu’hai outro sito no Chao (San Tiso), Amaído (< *aminetu ou *amenetu), que sería un abondativo d’este árbol (igual qu’outros topónimos como Abraído, Zreixido ou Lourido lo son de cereixeiras, aveyaneiras ou loureiros). Queda un terceiro nome en galego-asturiano pral árbol que vén ser un cruce entre entrambos, umieiro, forma que constatéi en Penafonte (Grandas) y Carbueiro (Ibias).

Por se daquén xa lo pensóu, convén aclarar que, anque el árbol se día en sitos enchagozaos, na veira de ríos y lagúas, el sou nome nun ten miga que ver cua humedanza y muito menos col humo del casteyano, así que nun precisa ningún hache pr’adornar a palabra.

Fileira d’umeiros al pé del Río d’Esteiro al paso por Calambre, en Serantes (Tapia) (26/7/2022).

En galego chámase amieiro ou ameneiro, col -n- conservao, con variantes con -b- esplicables por confusión de bilabiales: abeneiro. Pro na punta máis nororiental d’Ourense, en Valdeorras, rexístrase a forma umeiro, resultao que tamén se dá nel Bierzo vecín y que sigue contra el sur por Cabreira y Seabra. Pra buscarye a etimoloxía al resultao galego, fálase d’úa orixe prerromana: Coromines propón un étimo *aminarius, quizáis parente del latín amnis ‘río’. Isidoro Millán, pola súa parte, esplica umeiro (< *umeriu) dende úa reiz hidronímica *um– que se dá en nomes de ríos como el Umia, mentres que pr’amieiro propón *ad-umineriu, derivao de *ad umina ’al pé del río’. Pro pinta máis fácil pensar nel latín ulmariu, derivao d’ulmum, el nome que ye daban en latín a outro árbol distinto, a lameira ‘Ulmus minor’. Ese ulmum é el étimo que ta detrás del casteyano olmo. Dende esa interpretación máis sinxela, García Arias entende qu’a forma galega viría d’un cruce d’ulmum y del nome que ye daban en latín al umeiro, alnus, máis el sufixo –ariu.

A palabra umeiro ten continuidá xeográfica cos conceyos de fala asturiana: os máis occidentales dicen umeiru, mentres qu’os centroorientales dicen umeru. Xa máis al oriente, dáse a denominación d’alisu. Testigos da forma occidental son topónimos como os dos lugares de Los Umeiros, en Outur (Valdés), ou El Val.le los Umeiros, en Bimeda (Cangas del Narcea). Pro nun é el único rastro que deixóu este árbol na toponimia asturiana: un abondativo umeral ou umedal ta detrás del nome da famosa praza xixonesa.

En casteyano chámase aliso, cuas variantes d’alisa y alisio, pro tamén recibe outros nomes dependendo das zonas y ás veces del contacto con outros dominios lingüísticos peninsulares: omero ou umero, vinagrera, pamblando, pantierno y hasta hai unde ye chaman abedul.

Arandeira (Vaccinium myrtillus)

Arandeiras cerca de Vegabaño, en Sayambre (Lión) (20/8/2020).

El arando ta de moda nel campo del alimentación. A especie autóctona que dá esos frutos, a nosa arandeira (Vaccinium myrtillus), podemos atopala nel monte, sobre todo nas zonas altas. É úa pranta rastreira, que nun ergue muito, y que dá us arandíos pequenos que primeiro son acolorazaos y que despóis, desque madurecen, piyan úa color azulada mui escura. Máis escasa é outra especie, Vaccinium uliginosum, que, al revés que V. myrtillus, que ten as canas verdes y as foyas son das veiras aserradas, ten canas cardosas y as foyas tein as veiras lisas. Hai qu’aclarar qu’os arandos que vemos nas tendas y supermercaos son de razas forasteiras especializadas pral uso comercial pola súa muita producción, calidá y resistencia.

En Asturias, por ser especies al xeito pral clima del norte peninsular, lábranse Vaccinium corymbosum y Vaccinium ashei, raza ésta qu’é seroda y vén ben pra que dure máis a temporada dos productores. As dúas son arandeiras autóctonas de Norteamérica. Cruzando estas y outras especies del xénero Vaccinium, foron obténdose un feixe de variedades pra que s’axeiten miyor ás condicióis de frío de cada sito y pra que dían frutos en determinao tempo y con úas características concretas. Nun hai tanto que s’empezaron a labrar con fines comerciales, así qu’a súa historia de domesticación y busca d’híbridos nun ten muito máis de cen anos. Foi en 1912, en Nova Jersey, condo col axuda de nativos se prantaron as primeiras arandeiras cultivadas obtidas a partir da selección de razas bravas.

Á península ibérica as especies forasteiras nun chegaron hasta 1967: foi en Bourres (Tinéu), unde primeiro se probóu de xeito esperimental a labrar arandeiras tridas d’Estaos Unidos. Houbo qu’aguardar a últimos dos 80 y primeiros dos 90 pra que s’estenderan as prantacióis comerciales en Asturias y tamén en Huelva. Hoi hai máis d’un cento de productores na nosa comunidá, que ta nel segundo posto da producción estatal, a muita distancia por detrás da provincia andaluza. El máis da producción asturiana d’arandos vai prá esportación a Europa, anque ta medrando el consumo local gracias á difusión das súas propiedades beneficiosas prá salú. Eso si, dáse a paradoxa de qu’en muitos sitos véndense frutos tridos d’Andalucía y costa caro atopalos producidos y envasaos en Asturias. Evidentemente, sempre é muito miyor prá economía local y pral medio ambiente comprar productos de quilómetro cero.

Arandos einda sin madurecer na veira d’un camín porriba de Grandiel.la (Riosa), na ladeira del Aramo (5/5/2018).

El consumo del arando é tradicional nel medio rural alí unde se daba, igual que se comían as amoras ou outros frutos bravos: indo a elos nel monte y coméndolos nel momento. Ademáis, nel estremo occidental asturiano fíase en muitos sitos auguardente cos frutos da pranta. En ben de culturas, a especie aprovetábase polas súas propiedades melecieiras y tamén como colorante. Como xa s’apuntóu, os arandos autóctonos son muito máis pequenos qu’as razas labradas. Tan pequenos son qu’en galego-asturiano úsase a comparanza pequeno como un arando, qu’anotéi nel Valín, na parroquia castripoleña de Piñeira. Algo aparecido, que tamén ten que ver cua pequenez, ta recoyido nel galego máis oriental, unde é conocida a espresión non vale un arando.

Coromines pensa qu’a palabra arándano é d’orixe prerromana, relacionada col vasco aran ‘abruño’, ‘ameixa, cirola’. García Arias, sicasí, busca a esplicación pral asturiano arándanu nel latín tardío lorandrum, que viría del grego rodódendron ‘adelfa, Nerium oleander’. Propón un posible continuador en asturiano *llorándaru > *llorándanu, esplicable pola asociación cos derivaos asturianos del latín laurum ‘loureiro, Laurus nobilis’. Como noutro tempo el asturiano tuvo artículos palatalizaos, os falantes puideron interpretar a palabra *llorándanu como artículo máis sustantivo (ll’orándanu) y d’ei crear *orándanu > arándanu. Tamén el resultao galegoportugués arando lo esplica d’este xeito, evolucionao nas primeiras etapas del idioma condo einda funcionaba el artículo lo-, anque neste caso cua perda característica del -n- intervocálico.

Este arando y outros achegaos foron os frutos nacidos a máis altitú del estremo occidental asturiano condo saquéi a foto: tán al pé del pico del Filso (1.197 m), el máis alto da Serra da Bovia (27/8/2021).

Al falar del ourego (Origanum vulgare), xa se comentóu cómo en galego-asturiano y na parte máis oriental de Galicia se daban resultaos esdrúxulos unde se mantía el -n- (ourégano). Pois outro tanto pasa con arando/arándano nel estremo occidental d’Asturias: nos puntos máis nororientales y achegaos al asturiano manténse el -n- intervocálico. Hai máis casos d’estos en galego-asturiano, como tróbano (por trobo). Por eso nas encuestas del ETLEN perguntamos polas palabras arando, ourego y trobo. É razonable pensar que nel caso das respostas arándano puido pesar a influencia da palabra casteyana, sobre todo en zonas unde nun é especie búa d’atopar nel monte y polo tanto aprendéuse a denominación al través dos medios de comunicación ou da escola. É daqué que ta ruin de determinar: as respostas d’arándano nas encuestacióis en Mántaras, Vivedro y Corondeño fain pensar nesa hipótesis porque, por exemplo, nos tres sitos dicen trobo, pro, se miramos el mapa de respostas d’ourego, vemos qu’en Vivedro y Corondeño recoyéuse a forma ourégano y en Mántaras apuntáronse as dúas, con -n- y sin -n-. El único punto d’encuestación (dos da zona del galego-asturiano, claro) unde se dá sistemáticamente a resposta con -n- é nel punto naviego del Monte (Anlleo), unde dicen arándano, tróbano y ourégano.

Pro hasta agora tuvemos referíndonos al dato del nome en galego-asturiano del fruto y non del da pranta, qu’é el arandeira. Nel ETLEN nun se perguntaba pola denominación da pranta anque pinta que, se dicen arando, dirán arandeira y, se dicen arándano, dirán arandaneira. Así y todo, hai que ser rigorosos y nun deducir os datos, por mui lóxicos que parezan. En conto a os vocabularios locales que recoyen el nome, son namáis os da Veiga y Ponticella. Rexistros propios inéditos da palabra arandeira teño del Chao das Trabas (El Franco), Os Niseiros (Castripol), Bustapena (Vilanova), Armal y Rozadas (Bual), Poxos (Villayón), Cachafol (Eilao), Castro (Grandas), y Santolín y Tormaleo (Ibias). En San Xuyán (El Franco) dixéronme arandeiro, mentres que nel Monte (Navia) y Vivedro (Cuaña) recoyín arandaneira.

Oliveira (Olea europaea)

Oliveira cultivada en flor. Mántaras (Tapia) (26/3/2013).

Mía bola recitábame con voz sentencieira, como dicindo «éche búa verdá», úa cuarteta que sempre me gustóu, quizabes pola comparanza botánica y el sou aire amable: «Oliveira ben prantada sempre parece oliveira. A muyer del bon marido sempre parece solteira». Nun sei se será escesivo fer úa interpretación d’estos versos populares como un canto pioneiro al respeto nas relacióis de parexa ou se daquén ye verá detrás máis ben úa actitú paternalista, pro, al cabo, nun tán tan mal nun cancioneiro sempre chen de letras denigrantes pras muyeres qu’hoi rínchannos nos ougüidos.

Anque é un árbol raro nas nosas latitudes atlánticas, el autor ou autora popular que discurríu ou axeitóu a cuarteta decidíu botar mao da figura da oliveira (Oliva europaea) pra rimar con solteira. Sicasí, noutras partes d’Asturias unde nun se dá ese diptongo –ei– nas terminacióis femininas, a cuarteta cántase con arboleda, pra que rime con soltera.

É verdá qu’a oliveira é un árbol escaso nel occidente asturiano, pro en muitos sitos era tradición prantala al pé da casa, pra levar nas procesióis os sous ramayos bendicidos el día de Ramos. Nun hai qu’esqueicer el papel simbólico que sempre tuvo esta especie na cultura occidental: dende a canía d’oliveira que tría nel pico a palomba que Noé mandara fóra del arca despóis del diluvio hasta a súa presencia na mitoloxía grecorromana. Pra min a oliveira é familiar, porque na mía casa de Mántaras sempre conocín úa. A primeira taba prantada arrentes del payar y, condo chegaba Semana Santa, a xente vía a ela a cortar us ramayos. Condo aprovetamos parte da edificación pra fer úa casa, el árbol tuvo que tumbarse, anque úa troza del couz da oliveira veya usóuse muito tempo como picadeiro y einda anda por ei. Así y todo, meu padre, quizabes como desagravio pra manter a tradición, prantóu úa canía al pé da ventá da cocía da casa veya. D’eso hai xa treinta y cinco anos y alí sigue medrando.

Todo el mundo conoce as oliveiras, anque máis ben polas razas cultivadas noutras latitudes prá producción d’aceitunas (ou olivas, se escoyemos el nome d’orixe latín y non el d’orixe árabe) y aceite. As oliveiras bravas son menos conocidas, pro son autóctonas en Asturias: danse miyor nos sitos de tarrén calizo y ben asoleyaos, como na costa centrooriental ou dalgúas partes abrigadas del interior. Considéranse seis subespecies d’Oliva europaea, mui aparecidas y con distribucióis xeográficas estremadas en zonas d’Europa, África y Asia. Dentro da subespecie Oliva europaea subsp. europaea hai dúas variedades: var. sativa, qu’é a cultivada, y var. sylvestris, qu’é a brava y que se conoce en casteyano como acebuche y en portugués como zambujo. Cos cruces entre elas por selección artificial al largo dos anos, amañáronse os centos de variedades labradas qu’hoi se conocen.

Oliveira en Mántaras (Tapia) (15/7/2019).

Como se dixo, é especie escasa en Asturias, pro a súa presencia na toponimia fálanos da súa antigüidá: dende el barrio d’Olivares en Uvieo ou outros como Olivar (Villaviciosa) ou La Oliva (Salas, Villaviciosa), hasta topónimos menores ben cerquía, en Tapia, como el d’úa pedra qu’hai nel mar, na punta del Toxal, que se chama Oliveira. Nun sei se tería nun tempo campo nel pico que puidera esplicar el nome por nacer alí úa oliveira ventureira, anque, botando a engalar a imaxinación, tamén pode ser un caso d’etimoloxía popular dende outra orixe. Hai un artículo de Fernando Álvarez-Balbuena que fala das muitas pedras na costa occidental que levan nel nome a palabra oliu ou ulio, referido quizáis a un ave del mar. ¿Puido ser a pedra tapiega el pousadoiro d’aves conocidas noutro tempo como olios ou ulios y recibir por eso el nome (*olieira  > oliveira), igual qu’outros topónimos costeiros como El Corveiro ou El Gavioteiro?

Pro, volvendo al árbol, tamén é un señal da súa difusión que se recoya a palabra patrimonial oliveira en muitos vocabularios da nosa zona: Acevedo y Fernández, Mántaras, A Roda, A Veiga, El Franco, Bual y Ponticella. Outros datos d’esta mesma denominación déronmos en Cachafol (Eilao), Sanzo (Pezós) y Carbueiro (Ibias). El nome en galego-asturiano é tresparente: á reiz oliva, fruto del árbol, améceseye un sufixo típico del galegoportugués pr’amañar nomes d’especies vexetales: –eira. Esa é precisamente a denominación común tanto en galego como en portugués. Por certo, el vocabulario del Franco recoye amáis a variante masculina, oliveiro, y esplica qu’el árbol nun dá fruto, y é verdá qu’á nosa oliveira de Mántaras nun ye vin nunca úa olivía, por pequena que fora. Cousas del noso clima costeiro, húmedo y fresco. En conto al asturiano, os datos rexistraos sobre el sou nome popular son oliva y olivar, en feminino as dúas. En Ca Calvario d’Andés (Navia) hai úa oliveira que dicen que ten 140 anos y na casa sempre ye chamaron oliva, así qu’aquí temos outra denominación da parte máis oriental del galego-asturiano.

Loureira (Prunus laurocerasus)

Inflorescencias d’úa loureira nun parque d’Uvieo (22/3/2021).

A esplicación de cómo chamamos as especies de seres vivos que nos arrodían é variada. Ás veces, a denominación vén da evolución del nome que tían en latín; outras veces, a orixe resúltanos máis escura y hai que buscar a etimoloxía en palabras de linguas que se falaban antias da que Roma trouxera el latín al territorio. A esplicación tamén pode tar en dalgúa característica da pranta ou del animal (color, feitura, sabor, olor) que resultaba chamadeira y qu’acabóu sendo definitoria pra os falantes: paporrubio, herba brancal, farinento, herba sedeña, estoupóis, furafole, herba salada… Outra posibilidá é qu’atoparan úa asomeñanza con outras realidades: son casos como pouta loba, panqueixa… Y úa modalidá particular d’este xeito de denominación foi botar mao del nome d’outra especie aparecida, anque, pra diferenciala d’esta, amecéronye un sufixo ou un adxetivo. Os casos de parexas d’esta mena en galego-asturiano son muitos: malva/malvela, cocho/cochín, folgueira/folgueirón, xungo/xunga, largata/largato arnal, roseira/roseira brava, pesegueiro/pesegueiro bravo, ortiga/ortiga mansa, nabo/nabo bravo, paxaría/paxaría de Dios… Ás veces, esa vía aplicóuse pra especies alóctonas, que veron de fóra, y entoncias el máis fácil foi piyar como referencia el nome da autóctona máis asomeñada. É el caso da loureira (Prunus laurocerasus), que, anque nun ten miga que ver col loureiro (Laurus nobilis), é, como él, úa especie das foyas perennes, duras, alargadas, sempre cua color verde escura, ademáis de dar us frutos pequenos y mouros condo madurecen. Á especie forasteira tocóuye el sufixo feminino pra estremala da autóctona, que ten el sufixo masculino.

A loureira procede d’Asia Menor y chegóu á Europa pra poñerse como árbol ornamental en parques y xardíos. Medra axina y úsase muito como zarramento y pra ferye formas fradándola. El sou fruto é aparecido a úa lorbaga de loureiro ou a úa cereixa (precisamente, a loureira é del xénero Prunus, como as cereixeiras). Anque en Asturias sía úa especie cultivada, a semente chegóu a os montes y naceron exemplares ventureiros. Por eso podemos atopar dacondo dalgún exemplar nel medio d’un souto, destacando verde nel inverno entre os troncos encoiros dos castañeiros.

Tanto as foyas como a pebida del fruto tein un composto qu’al reaccionar col augua crea ácido cianhídrico. Se se degruma úa foya entre as maos, cheira a almendras amargas. Anque este árbol clasifícase como especie velenosa, cuntáronme en Vilanova d’Ozcos que de nenos comían as súas lorbagas. Debe ser qu’a pebida nun chegaba a desferse na dixestión, claro, porque se non pode ser mortal. Na Ovellariza, nese conceyo, al árbol chámanye lorbagueira, que tamén recoyen como denominación en galego-asturiano pra esta especie Bertu Ordiales y Guillermo César Ruiz na súa Guía de los árboles d’Asturies. É úa pena que nun citen a procedencia concreta dos datos. Tamén dan os nomes de loureira y lloureira. Eu rexistréi loureira en Batribán (Vilanova d’Ozcos), Vilarín (Castripol) y Penafonte (Grandas), y nel vocabulario de Mántaras (Tapia) recoyín a forma loureiro castellano.

Dúas loureiras que naceron ventureiras nun castañeiral en Santuyano (Mieres), camín de Brañanoceo (24/2/2018).

Hai outra especie autóctona del mesmo xénero, Prunus lusitanica, qu’é aparecida a Prunus laurocerasus y que tamén s’usa en xardíos. Anque é mui mui escasa y ta pouco documentada en Asturias, quizáis puido ser a primeira que recibíu ese nome feminino pra estremala del loureiro, denominación que, por asomeñanza, heredóu a especie alóctona al ferse máis conocida y estendida. Nun conozo datos sobre el nome popular en galego-asturiano de Prunus lusitanica. En galego chámase acereiro, azoreiro ou loureiro de Portugal.

Na zona xeográfica del galego-asturiano unde se dan resultaos palatales laterales, nun atopéi datos de lloureira. Os que xuntéi pra chamar a Prunus laurocerasus son sempre cua estructura lloureiro + adxetivo: lloureiro real na Roda (Tapia), lloureiro manso en Sarandías (Bual) y lloureiro casteyano (ou castiyano) en Cartavio (Cuaña) y en San Xuyán, Llobredo y Villar (El Franco). Todas as denominacióis contrapóin el lloureiro autóctono (Laurus nobilis) cua especie forasteira y descríbenla nos adxetivos como cultivada y vida de fóra d’Asturias. El calificativo de real aplícase ás veces a especies que pintan de máis distinción qu’outras aparecidas, como neste caso a del país.

Tamén en galego ye chaman así á loureira en dalgús sitos: loureiro real. Pro ademáis úsanse loureira, loureiro romano y loureiro castellano, nome éste recoyido na fronteira con Asturias, na Ribeira de Piquín (Lugo). En asturiano, a denominación máis común é a de llorera ou llaurela, porque muita xente considérala a fema del loureiro. Ordiales y Ruiz, nel libro xa dito, recoyen ademáis outros nomes como llorea reina, lloral montés, lloréu bravu, lloréu montés ou llorezal. Según estos datos, agá nel caso de llorea reina, as denominacióis con adxetivo, en contra del que se podía esperar, deixan el matiz bravo prá especie alóctona y non pral autóctona.

En conto al casteyano, el nome estándar é laurel cerezo, anque tamén se manexan outras denominacióis como laurel liso, laurel real, lauro real, laurel romano, loro y nomes d’orixe culta como lauroceraso.

Lorbagas maduras núa loureira nel xardín del hospital de Xarrio (Cuaña) (29/8/2021).

Seguro qu’haberá quen ye resulte chamadeiro el adxetivo casteyano, con -y-. A pronunciación que sentín nos lugares del Franco unde recoyín el nome del árbol foi claramente esa y ademáis en falantes non yeístas, qu’estremaban claramente -ll- de -y-. Tamén se pode sentir ese adxetivo en arcuños de casas da zona, como A Casa da Castiyanía, en Serantes (Tapia) (que vén d’un arcuño anterior, el Casteyano) y a da Castiyana en Lludeiros (El Franco).

Pra entender este resultao con -y- en galego-asturiano hai que reparar primeiro nel que pasa en asturiano. Como ben esplica García Arias, nesta lingua déronse dous resultaos autóctonos a partir del latín castellum: castiellu y castiyu > castíu (neste segundo caso, al poñerye outro sufixo diminutivo: –ículum). Outro tanto pasóu col nome del territorio, del que tamén se recoyen denominacióis en asturiano como Castiya, Castía (-y– > Ø) y Casticha (nas zonas unde –y– deu -ch-, como vieyu/viechu, muyer/mucher). Pasóu igual col xentilicio, porque hai datos orales de casteyanu y casteyana. Polo tanto, eso mesmo debéu pasar en galego-asturiano, alomenos nas zonas del norte y del oriente de resultaos con -y- (veyo, muyer, etc.). Así y todo, del topónimo namáis sentín a pronunciación Castilla. A esplicación pode tar nel peso del prestixo da pronunciación á casteyana: el dato mantarego de loureiro castellano, pronunciao con -ll-, debe ser un exemplo d’esto. Pro nun é descartable qu’en galego-asturiano haxa personas non yeístas que digan *Castiya, igual que se diz casteyano ou castiyano. Marcelino Fernández, nel sou libro sobre El Franco de 1898, recoye el refrán El que foi a Castiya perdeo a siya.

En conto al -i-, pode ser por analoxía col topónimo (de Castiya… castiyano) ou miyor, ben sei, por un zarramento al tar en posición átona (casteyano > castiyano). En casteyano el topónimo é Castilla, resultao normal del sufixo –ella: Castella > Castiella > Castilla. El xentilicio (y el glotónimo, claro) é con -e-, castellano, como evolución da vocal breve latina, que nun diptonga. Tamén é autóctono d’acordo cua evolución da súa lingua el resultao catalán: Castella, castellà. Así y todo, noutras linguas usan formas partindo del topónimo casteyano y d’ei amañaron el xentilicio, como en francés (Castille, castillan), italiano (Castiglia, castigliano) ou inglés (Castile, castilian). En portugués, anque botan mao del etimolóxico Castela, el xentilicio qu’usan é el de castelhano, porque el patrimonial castelão é un arcaísmo documental qu’hoi déixase pra referirse al amo d’un castelo.

El acabo en -ano, -ana del adxetivo en galego-asturiano fai evidente que se trata d’un resultao non patrimonial, d’úa palabra que chegóu á lingua nun época posterior á de condo operaba a cayida del -n- intervocálico (germanu > irmao, planu > chao, plana > cha). Ese -n- manténse en cultismos, como mediano ou plano, ou en empréstamos d’outras linguas: temos en galego-asturiano xentilicios como asturiano, americano ou outras palabras como anano, caramocano, chalano, rociano, paisano, ufano, ventano...

Nel galego escrito usóuse castillano y castellano muito tempo, d’acordo cua realidá da lingua oral, al pé de formas arcaicas como castelán y castelao, hasta que s’escoyéu como nome normativo prá lingua el de castelán.

Malvela (Glechoma hederacea)

Florías de malvela nun ribón del parque del Monte Altu d’Uvieo (13/4/2017).

Condo fixen as encuestas pral vocabulario de Mántaras (Tapia) aló por 1987, faláronme d’úa herba conocida como malvela que s’usaba antano como romedio pra os dolores menstruales, pras inritacióis y pra dar ás vacas que daban pouco leite. Como daquela nun la din identificao, asina la definín nel libro. Tampouco dicía muito más sobre esta palabra el vocabulario da Roda, del mesmo conceyo anque xa en zona dialectal de -ll-, que define malvella sin máis como ‘herba melecieira’. Anos despóis, tirando del filo, puiden identificala claramente como Glechoma hederacea.

Trátase d’un herba rastreira que sal en sitos avesíos y pode ingrir muita superficie. Quizáis por eso ye chaman en casteyano hiedra terrestre. As foyas son arredondiadas y as flores, aromáticas, tein a color malva que ye dá el nome que recibe en galego-asturiano esta especie. Son flores mui chamadeiras, con un labio enriba de tres lóbulos y outro embaxo, máis largo, con dous.

Conócense ben os usos melecieiros d’esta pranta nas sociedades tradicionales, con aferventaos pras inflamacióis y catarros da xente, pro tamén pral gao. Martin de Villar recoyéu en Tol y nas Campas (Castripol) el avezo de cocer a malvela, colar el augua y darya ás vacas pr’axudaryes a librarse, querse dicir, botar fóra as libraduras despóis de parir. Nel sou libro Curandeiros, compostores y outros sanadores constata en Matafoyada (Tapia) y en Salgueiras (Vilanova d’Ozcos) aquelos usos da pranta pra os dolores menstruales qu’eu recoyera en Mántaras. No Castro (San Tiso d’Abres), según ye cuntaron, dábanya cocida en leite ás muyeres que pariran de pouco pr’aliviar as inritaduras; tamén pras afeccióis qu’eran por causa d’un soliazo. Un home do Teixo (Taramunde) conocido como o Albeitre de López cantaba esta copra: Si supieran las mujeres / lo que hace la malvela, / la pacerían ellas / igual que las vacas hierba. Como dixen, é úa tradición conocida. Xa a mediaos del s. XVIII un gran estudioso das prantas en Galicia como el padre Sarmiento escribe al falar da malvela: «Oí que era buena para enfermedades de mujeres». Recoye el nome de malvela, que se rexistra hoi, anque outros vocabularios galegos dan denominacióis como herba de reste, herba dos bolos ou herba redonda. En casteyano, ademáis de hiedra terrestre, tamén ye chaman rompepiedras porque se ten usao el herba pra tratar os cálculos renales. En asturiano namáis se recoyen nas publicacióis os nomes de mantarrota y de caneros, quizáis ésta úa variante de carneros, comparanza col animal que s’aplica a outras especies.

Nun teño muitas máis denominacióis en galego-asturiano agá a que me deron en Cartavio (Cuaña), malvía, con un sufixo diminutivo que concuaya col qu’hai en malvela y malvella. A diferencia é que –ela, –ella xa nun funciona como diminutivo vivo na actualidá (dizse que nun é un sufixo productivo) y –ín, –ía si. É sabido qu’ún dos xeitos que tein as linguas pra crear palabras novas é por derivación, querse dicir, a partir d’úa reiz á que se ye amecen outros sufixos. Col diminutivo –ellum, –ellam chegaron al actualidá palabras novas como buchelo (a partir de buche), capelo (de capa), codelo (de coda), fornelo (de forno), mantela (de manta), paxarela (de páxara), trapela (de trapa), etc. Pro agora cualquera falante de galego-asturiano que quira fer un diminutivo d’úa palabra como manta, por poñer un caso, nun ye amece –ela, senón –ía (-iña en San Tiso d’Abres y Taramunde, nas parroquias d’Abres y Guiar na Veiga, y Os Coutos en Ibias). Así qu’ese malvía de Cuaña pode ser úa forma máis nova qu’el esperable malvella. Sía como sía, guarda a mesma idea de qu’a nosa pranta é como úa malva (Malva sylvestris) en pequeno, anque muito nun s’asomeñen, agá na color das flores y nas propiedades melecieiras.

Pr’acabar, é chamadeiro el nome que me deron en Carbueiro (Ibias), unde el herba tamén s’usaba pra sanar catarros y mancaduras. Chámanye malvarrosa, con esa reiz común ás outras denominacióis en galego-asturiano, pro con un segundo elemento –rosa. A malvarrosa en casteyano é úa pranta de xardín (Alcea rosea) alta y das flores grandes que nun tein miga que ver cua florías da malvela. As denominacióis populares tein estas voltas y quén sabe cómo chegóu el nome a Ibias.

Roseira brava (Rosa canina)

Flor de roseira brava en Sontolaya (Morcín) (4/5/2014).

A rosa é un tópico literario dende sempre. Sendo como é úa flor tan guapa, ten el peró de qu’as foyas lougo esmorecen, así qu’era inevitable qu’os poetas botaran mao d’esa idea pra falar del pasaxeiro qu’é todo: a mocedá, a vida… Y einda la fai máis suxerente como metáfora el feito de qu’a rosa teña esas espías traicioneiras que contrastan cua súa guapura.

As rosas dos xardíos, grandes y de colores espectaculares, son el resultao de muitos inxertos das razas bravas buscando cos cruces esas características. Pro del que quero falar é das outras rosas, as máis modestas, as que salen ventureiras nos valaos, ésas das flores máis pequenas y que duran einda menos qu’as outras. Hai muitas razas y ruías d’estremar entre elas porque se dá muita hibridación, así que tituléi cua especie máis común (y tamén úas das máis variadas), Rosa canina, das flores arrosadas ou brancas. Al final del brao y condo empeza el outono, esas flores dan paso a un fruto mui chamadeiro, un pouco alargao y de color encarnao, col que se pode fer mermelada. É el que chaman en casteyano escaramujo ou tapaculos.

Á pranta que dá as rosas de xardín chamámoye en galego-asturiano roseira. Xa lo diz esa cuarteta que canta Xosé Ambás y que recoyéu en Ayande, na parroquia de San Salvador, a conocida como parroquia nova del Valledor: «En Vilalaín nun hai rosas, / que secaron as roseiras. / En Fonteta si las hai, / tamén hai mozas solteiras». A cántiga, anque con outros lugares de protagonistas, cántase tamén por toda Galicia. Esta distribución territorial da rima é posible porque son todo zonas unde s’usa el sufixo –eira, tamén prá pranta. El nome de roseira é un derivao de rosa creao con ese sufixo típico del galego-portugués pra estos cometidos y que xa se víu ben veces noutras denominacióis de prantas, en feminino ou en masculino (aveyaneira, maceiro, bidureira, castañeiro, limueiro, binteiro…).

Recoyen a palabra roseira todos os vocabularios de galego-asturiano, anque namáis el del Franco fala d’ese nome pra referirse tamén á raza ventureira. Así y todo, pral interior del territorio del Navia-Eo, en Ibias alomenos, entra a solución asturiana rosal, de xeito aparecido á distribución xeográfica que tein outros dobretes xa comentaos como a figueira/a figal (Ficus carica). Quizáis por eso a palabra é alí feminina: úa rosal.

A fitonimia tradicional, querse dicir, a denominación qu’a xente ye dá ás prantas, aveza a repetir os métodos. Ún d’elos é que, condo hai úa raza ventureira mui aparecida a outra que se labra na casa, bótase mao del nome d’ésta y améceseye el adxetivo bravo (noutras linguas penisulares el qu’usan é silvestre, montés, borda, bastarda, etc.). Polo tanto, como temos a roseira nos xardíos, á que vemos nel monte y nos valaos chamámoye roseira brava. Ese é el nome que sentín en Mántaras (Tapia) y que me deron tamén, nel mesmo conceyo, en Serantes, ademáis de nas Campas (Castripol), Valdepares (El Franco), Cartavio (Cuaña) y Sanzo (Pezós). En Carbueiro (Ibias), rosal brava. En Trelles (Cuaña) y Cachafol (Eilao), a forma que me dixeron foi en masculino: roseiro bravo.

Frutos da roseira brava núa zona de monte cerca da Premaña (Uvieo) (8/9/2014).

Tamén é avezo estremar a raza ventureira relacionándola nel nome con dalgún animal y amecéndoye da raposa, da colobra… ¡y einda máis se dá frutos encarnaos! Precisamente en Penafonte (Grandas) chámanye roseira dos cais. Nun é miga raro, porque en Galicia tamén ye chaman rosa de can y a esos frutos coloraos que dá, peros de can. Hai que recordar qu’el epíteto específico da especie, canina, fai referencia ás espías da pranta por comparanza cos queiros dos cais.

Pro einda hai outro xeito de chamarye á roseira brava na mesma parroquia grandalesa: escarpieira. A comparanza das espías da pranta cua escarpia ‘gancho, torno pra colgar’ ou col escarpidor ‘peñe’ pode tar detrás del nome, anque a interpretación que daban era qu’al andar entre elas rompíanyes todos os carpíos.

Al son das denominacióis galegas basadas nel asomeñanza cuas silvas ou artos (Rubus spp.), en Pardiñas (Taramunde) conocen a pranta como silvamar, variante que tamén ta recoyida a poucos quilómetros, nel conceyo lugués da Ribeira de Piquín, unde tamén ye chaman silva madre.

Pra rematar este recorrido, en Tormaleo (Ibias) déronme el nome d’escambrón, que xa conocemos pra chamar a outras especies con espías, como el espieiro ou el abruñeiro, cuas que muitos avezan a confundilos.

En galego, ademáis da denominación común de roseira ou roseira brava, ta a que xa se comentóu relacionada cuas silvas, que son prantas mui aparecidas. Son nomes como silvo macho, silva macha, silva madre, silva de mar, silvamar, silvarda, silvardo, silvarro... Noutro xeito de chamarye, el d’escambroeiro, dáse a confusión con outras razas con espías xa vista en galego-asturiano. Hai outra clas de denominacióis galegas unde, reparando tamén cuas del asturiano qu’axina imos ver, deben tar metidas dúas palabras: pola comparanza col fruto arredondiao, el garavanzo; y pode que pola comparanza das espías, d’esta volta non cos queiros d’un can senón col pico encorvuao del ave rapaz, el gabián (Accipiter nisus). D’ei virían nomes como gabanceira, agavanzo, agavanza ou agarbanza.

En asturiano, como acaba de señalarse, tamén se cruzan garbanzu y gavilán: tán recoyidas denominacióis como gabanza, gabancera, ganzabera, garbancera, garbanceru, espín garbanceru, garbanzal y artu gavilanceru. Precisamente, al fruto chámanye dayundes garbanzu. Evidentemente, tamén hai nomes relacionaos con rosal: rosal de los matos, rosal d’espín y, con referencia animal y demoníaca, rosal de la raposa, rosal del diantre y rosal del diablu. Outros xeitos de chamarye, relacionaos con artu, son artu les mores y artu moriscu. Tamén hai rexistraos nomes como garameta y arza.

Se podo fer un chiste fácil, el tema das denominacióis das rosáceas y outras familias aparecidas é un tarrén chen d’espías: a xente confunde úas especies con outras y as identificacióis nun tán mui claras, así qu’el panorama habería que completalo con máis datos pra estremar el que son sinónimos xeneralizaos de verdá d’outros que poden ser confusióis individuales sin máis. Pro, como xa se dixo tantas veces, chegamos un pouco tarde, condo se tán esqueicendo os nomes das cousas na lingua tradicional da terra.