Farinento (Chenopodium album)

Mato de farinentos florecidos na veira d’un camín en Viyadún (Castripol) (4/8/2014).

En Botánica, chaman prantas ruderales a aquelas qu’avezan a salir nos sitos mui alteriaos pol ser humano: veiras dos camíos, terras labradas ou de vaco, sitos al pé das casas ou das cortes… Vaya, herbas ventureiras que, se nacen nos cultivos, considéranse herbas ruías, anque xa sabemos qu’eso é un concepto antropocéntrico, dende el punto de vista del labrador, porque na naturaleza todas as prantas tein a súa función. Son especies ruderales el marcurial (Mercurialis annua), a ciridona (Chelidonium majus), a ortiga (Urtica dioica) ou a malva (Malva sylvestris) , por citar dalgúa das muitas que xa se viron aquí.

El farinento (Chenopodium album) é úa máis d’esas prantas que salen ventureiras y que podemos ver a miudo. Abonda con mirar pra un horto, un meizal ou un pataqueiro y axina la atopamos. As foyas máis netas, por causa dos pelíos microscópicos que tein, pinta que tán chías de farina. Condo a pranta medra, que chega a ser mui ben alta, y florece aló a partir de mayo, as inflorescencias tamén resultan chamadeiras de brancas que son. Tein xeito de panícula, querse dicir, son recimos amañaos por outros recimos máis pequenos que forman un cimón.

A palabra que dá nome al xénero, chenopodium, vén del grego y quer dicir ‘pata de ganso’, pol asomeñanza que tein as foyas de dalgúas especies cua pisada d’esa ave. Hai úas contas especies d’este xénero que se poden dar en Asturias, pro a máis común y conocida é Chenopodium album. El epíteto album ‘branco’ fálanos da súa característica máis chamadeira, el tono claro da pranta y das súas inflorescencias. D’ei el nome de farinento y outras denominacióis populares como a de cenizu en asturiano y cenizo en casteyano. A comparanza sigue féndose con polvo abrancazao, anque sía máis ben cardoxo.

Os datos das monografías locales con vocabulario de galego-asturiano son todos de farinento: Mántaras, Ponticella (Villayón), Bual, Eilao, y Monón y Castaedo (Ayande). Tamén predomina esta forma nos datos orales que teño recoyidos: A Barrosa y Serantes (Tapia), As Campas, Viyadún y Brañatruiye (Castripol), Navedo (Eilao), Llobredo y Valdepares (El Franco), Trelles (Cuaña), El Monte (Navia), Sanzo (Pezós), Xestoso (Vilanova) y Grandas. A variante fariñento déronma como propia de Ventoso (Santalla). Tamén me deron a forma fariñento en Penafonte (Grandas) y en Vilela (San Tiso d’Abres). Con resultao nasal palatal, anque con un sufixo diferente, é a forma fariñón, recoyida en Santolín y Fandovila (Ibias).

A motivación del nome de farinento (y variantes) en galego-asturiano, como se dixo, ta na comparanza da traza da pranta cuas características da farina. É, polo tanto, úa sustantivación d’un adxetivo que se formóu amecendo un sufixo (-ento ou –ón) al sustantivo farina. El adxetivo sigue usándose hoi, anque pra definir úa fruta ou úa pataca qu’al cocela ou comela ten a textura da farina. Xa se comentóu daqué da palabra farina al falar del étimo de binoca ou mioca (Lumbricus terrestris). É a forma máis estendida nel Navia-Eo, anque hai outras dúas variantes nel territorio. Ta el resultao fariña del estremo máis occidental (as parroquias veigueñas d’Abres y Guiar, San Tiso d’Abres, Taramunde y a parroquia ibiana dos Coutos). É a terminación esperable alí, porque tamén dicen galiña, miña, neniña… Y ta outro resultao, faría, propio del territorio que ta apegao al leste (conceyos dos Ozcos, Grandas y Ibias). Ademáis, hai conceyos entre medias, como Castripol, Pezós ou Ayande, unde, dependendo da zona, se constataron as dúas formas, faría y farina. Abro aquí un paréntesis pra os lambueiros, recordando que nos Ozcos chaman farías al que noutros sitos chamamos rabuadas, esas tayadas de pan tan ricas bañadas en leite y ovo, tostadas en aceite y espolveiradas d’azucre. Según me cuntaron na Ovellariza (Vilanova), chamábanyes farieiras ás muyeres qu’acababan de parir porque s’estilaba daryes farías pra que recuperaran forzas.

Farinentos medrando nel medio d’un meizal. Pódense ver as foyas máis novas cua traza de tar espolveiradas con farina. Mántaras (Tapia) (15/7/2012).

Pro, volvendo al tema lingüístico, hai que recordar que, agá nas zonas xa ditas, nas demáis terras del Navia-Eo dicen farina, en continuidá col resultao idéntico del asturiano occidental. El qu’é interesante del galego-asturiano é que, sía a que sía a forma del sustantivo, con –n– ou sin –n-, el adxetivo derivao pode manter esa característica (de farina, farinento; y de faría, fariento) ou ben cambiar. Nese caso, son dúas as posibilidades: se nun tía -n-, recuperalo; se tía -n-, palatalizalo en –ñ-. Xa lo comenta Fernández Vior al falar del conceyo da Veiga, qu’esplica qu’a zona unde dicen fariñento (referido al adxetivo, non al nome da pranta) é máis grande qu’a zona unde dicen fariña, reducida ás parroquias veigueñas d’Abres y Guiar. Esa variabilidá vémola, por exemplo, en Vilanova, unde dicen faría y farieira, si, pro chaman fariñolos a os laragotos das papas. Puidemos comprobalo nas encuestas del ETLEN, nesta y noutras palabras unde ta envolta a perda del –n-, y xa se ten comentao daqué al falar del caso das palabras espieiro y espiñeiro (Crataegus monogyna). Dicen xardía, pro nus sitos dicen xardieira y noutros, xardineira; marina, pro maríos, y nus sitos marineiro y noutros, máis al occidente, mariñeiro; molíos, pro nus sitos molieiro y noutros, máis al occidente, moliñeiro; outro tanto pasa con cocía, cocieira y cociñeira. Como xa se dixo antias, é un caso aparecido al de miñoca, mioca, minoca.

A forma faría é a evolución normal en galego-asturiano, cua perda del –n– dende el latín farina, mentres que fariña é el resultao propio de galego y portugués, cua perda del –n– y posterior reposición consonática d’un –ñ– por contexto palatal. Pra esplicar a forma farina da parte norte y oriente del Navia-Eo habería que pensar ou ben nun empréstamo del asturiano occidental ou ben nun étimo hipotético *farinna qu’esplicaría tamén a forma fariña propia del asturiano centrooriental (unde dicen gallina, neñina, cocina…). Todo esto esplícase nel mapa correspondente a farina del obra Estudiu de la transición llingüística na zona Eo-Navia, qu’acabamos de publicar el equipo del ETLEN.

A cousa dá pra muitas voltas, porque nel asturiano central, ademáis de marina ‘terras al pé del mar’ ou tolina ‘Delphinus delphis, toulía’, hai sitos unde dicen mariña y toliña y, mesmamente, en Santuyano (Mieres), úa parroquia da que conozo ben a fala porque publiquéi un vocabulario hai tempo, anque dicen farina, nos derivaos usan a forma palatalizada: fariñes, fariñosu, enfariñar, enfariñaúra…

En galego as denominacióis máis estendidas pra Chenopodium album tamén tán basadas na farina, anque neste caso na variante fariña, con úas contas sufixacióis distintas: fariñento, fariñenta, farnento, farmento, fariñeiro, fariñón, fariñudo, farnelo y farmelo. Outros nomes galegos rexistraos son cenizo, ceñizo, cillo, fiancho y saíncho.

En conto al asturiano, nun conozo denominacióis motivadas na farina, senón que parten da cinza. El étimo ta nel latín cinisia ‘cinza’. Os nomes populares máis comúis son cenizu y ciñiplu. Nas variantes llenizu ou llonizu ten qu’haber cruces con outras palabras. Úa denominación recoyida, mui diferente, é a de panizón. Nun son raros fitónimos con derivaos de pan: xa se falóu del nome de paniega que ye dan en asturiano al carbén (Rumex crispus). Outro nome en asturiano pral farinento é arbolanciu. É palabra conocida en galego-asturiano: arbolancio ou arbolanzo pode referirse, ademáis d’a cualquera herba ruía y alta con muita ramayada, a Centaura nigra (pol cruce con arbanzolo). Pro tamén nos deron datos del uso d’estas formas en Andés (Navia) pra chamar a herbas ruías y altas, anque sin identificar claramente. Outro xeito de chamarye en asturiano é el de beledru, pro ben sei qu’é úa confusión, común tamén en galego y en casteyano, con outra especie ruderal, el beldro ou bledo.

En casteyano, a pranta chámase cenizo ou ceñiglo. Pra ceñiglo, forma ben aparecida al asturiano ciñiplu, Coromines supón a orixe nun diminutivo del latín cinisia: *cinisculu.

Advertisement