Paxarela (Lepidoptera)

Paxaría das berzas (Pieris brassicae) chupando nel néctar d’úa flor nun valao en Viyadún (Castripol).

Condo ás veces se pergunta cuál é a palabra máis guapa d’un idioma, hailas que xogan con ventaxa. Máis que valorar a guapura al pronuncialas, cousa en por si xa ben subxetiva, el que pesa é el asociación que femos cua realidá que representan. Por eso as paxarelas sempre tán ben situadas nesas clasificacióis: bolboreta en galego, borboleta en portugués, mariposa en casteyano, papallona en catalán, papillón en francés, farfalla en italiano, butterfly en inglés… Todos nomes eufónicos, chamadeiros, que presta saboriar al dicilos. Y se col aletiar d’estos bichíos empezan a buligar os recordos nún, entoncias xa ta todo ganao. Mía bola, condo mías irmás eran pequenas, chamábayes de xeito cariñoso paxarías das berzas. ¿Cómo vai competir pra min cualquera outra palabra en guapura? Suoben despóis qu’ese era el nome que ye daban en Rozadas (Bual), el sito unde fora nacida, a úa paxarela mui común (Pieris brassicae) das alas d’un branco amarelao. Como a súa larva s’alimenta básicamente das berzas, d’ei a denominación. Chámanye aparecido en casteyano: mariposa de la col. É esa úa das características d’estos insectos: el asociación que ten cada especie con outra especie vexetal ou con úas contas, normalmente d’un mesmo grupo botánico. É el alimento pra esas larvas que, despóis da metamorfosis, acaban sendo as nosas paxarelas.

Escoyín el nome de paxarela (paxarella na zona oriental de resultaos palatales) como forma común en galego-asturiano pral orde Lepidoptera, anque páxara tamén podía figurar nese primeiro posto pola estensión xeográfica que ten el sou uso. As especies máis conocidas y coloridas dos lepidópteros son as diurnas, evidentemente, pro tamén pertenecen a ese orde as nocturnas, esas apardazadas qu’entran de noite y empezan a engalar alredor das bombillas. Convén aclarar qu’a división entre diurnas y nocturnas nun ta basada en cuestióis filoxenéticas, senón qu’é puramente práctica, basada nos sous avezos, anque muitas das nocturas tamén engalan de día. Hai feixes y feixes d’especies y de mui poucas atopamos un nome popular específico en galego-asturiano.

En casteyano estándar chámanyes mariposas ás qu’engalan de día y polillas ás que lo fain de noite. Y el mesmo fain outras linguas. Por exemplo, en galego avezan a usar bolboreta pras diurnas y avelaíña pras nocturnas. Tamén é ben é verdá qu’el uso estándar das linguas nos medios y nos libros acaba caltrindo nos falantes y amañando divisióis que podía nun haber na súa percepción y, polo tanto, nel sou vocabulario. Polo que sei nel caso del galego-asturiano, en muitas zonas nun s’atopa que na fala popular haxa nomes distintos pra úas y outras. Alomenos nas mías encuestas, el que nun sito me dixeron qu’usaban pra chamar ás da noite, noutro dicíanme que lo usaban pra chamar ás del día y nel de máis aló atesábanme que chamaban d’ese xeito tanto a úas como a outras. Si é verdá qu’a denominación nosa d’avelía aveza a usarse sobre todo pras nocturnas, pro, como s’ha a ver, tamén s’usa pra outras diurnas pequenas. Cuas definicióis de dalgús dos vocabularios de galego-asturiano, el que si dá a impresión dacondo é qu’as denominacióis autóctonas déixanse pras nocturnas, polo qu’haberá qu’entender que pras guapas y coloridas, as del día, guárdase el nome casteyano de mariposas, con máis prestixo. El caso máis claro é el estudio de José García sobre a fala del Franco, unde s’estrema a mariposa (diurna) del avelía (nocturna). Pinta un exemplo evidente das interferencias nas linguas minorizadas por causa da diglosia (querse dicir, el uso social desequilibrao de dúas linguas nun mesmo territorio). As palabras propias, menos valoradas, acaban acantuadas en acepcióis máis coloquiales, rurales, piores ou rancias; as casteyanas, as que se consideran máis finas, coyen as acepcióis máis valoradas: carreira ‘acción de correr’ / carrera ‘estudios superiores’; dereto ‘recto, erguido’ / derecho ‘xusticia’, ‘estudio das leis’, ‘tasa’; cadía ‘cadía pr’atar úa vaca’ / cadena ‘alaxa pra poñer nel pescozo d’úa persona’, etc.

Como resume antias d’espoñer os datos dialectales, hai que dicir que son cuatro os tipos de nomes que se poden ougüir en galego-asturiano pra os lepidópteros (máis aló de qu’haxa denominacióis específicas pra dalgúa especie concreta). El máis estendido por todo el territorio é el que ta basao na comparanza con un páxaro, anque en feminino y ás veces con un sufixo diminutivo (páxara, paxaría, paxarela, paxarella). Outro tipo, propio da parte máis achegada á marina, é el xa dito d’avelía, cuas variantes adelía y adeliya. Tamén recoyín outra denominación en Ayande, pumarega, aparecida a outras da zona vecía del asturiano occidental y motivada seguramente pola súa presencia alredor dos pumares ou maceiros. Y queda outro xeito de chamarye: bruxa, que sentín aplicar sobre todo ás nocturnas, pro tamén teño dalgún dato unde se referían ás diurnas. De seguro qu’ese nome de resonancias máxicas ten que ver cua tradición de que condo parecían engalando de repente na cocía era señal de qu’iba chegar carta del fiyo emigrao en América y d’ei el atribuíryes os poderes d’adivías del futuro.

Un exemplar de Coenonympha pamphilus nun prao de Viyadún (Castripol).

Os datos bibliográficos sobre os nomes populares en galego-asturiano son us contos. El vocabulario de Mántaras recoye bruxa pra chamar ás qu’entran de noite ás bombillas, y avelía y paxaría pra os lepidópteros en xeneral. Avelía é término que recoyen tamén os vocabularios da Roda y El Franco. Con esta mesma denominación constátase úa identificación máis específica dentro del orde Lepidoptera: nel de Mántaras fálase del avelía del meiz, qu’a larva cría nos graos d’ese cereal; y nel da Veiga recóyense as formas avelía y adelía, que define como úa mosca que cría nel trigo, ademáis da variante adeliya  ougüida en Añides, lugar achegao al conceyo, anque xa de Castripol. Nos dous casos ten que referirse al lepidóptero Sitotroga cerealella, que pola traza pode confundirse col insecto díptero.

Paxaría aparece nel vocabulario d’Acevedo y Fernández como palabra recoyida en Bual y tamén se rexistra nos vocabularios de Bual y Eilao. Páxara, sin diminutivo, é a forma que recoyen os vocabularios da Roda, Bual, Eilao, Ponticella y Monón y Castaedo. Paxarela rexístrase nos da Veiga y Eilao, y Xoán Babarro apúntalo en Molexón (A Veiga). Esta forma tamén se constata nas encuestas del Atlas Lingüístico Galego (ALGa) en Pezós, Piantón (A Veiga) y Vilanova, cua forma palatalizada paxarella en Bual. A forma abella que recoye el ALGa en Salave (Tapia) ten que tratarse d’un error de lectura por avelía, porque alí as abeyas, con -y-, son outro insecto.

Eu recoyín a forma avelía nel Valín (Castripol), Serantes (Tapia), Valdepares (tanto pras que salen nel meiz como pras nocturnas), Villar (El Franco) y Ortigueira (Cuaña). Apuntéi páxara na Caridá, Villar, Llobredo y San Xuyán (El Franco), Vivedro y Ortigueira (Cuaña), El Monte, Villouril y Andés (Navia), Navedo (Eilao), Arbón (Villayón) y Santolín (Ibias). A variante paxarela sentínla nel Valín, Obanza y Vilarín (Castripol), A Ovellariza y Bustapena (Vilanova d’Ozcos), Castro y Penafonte (Grandas de Salime), ademáis d’en Mourentán (Ibias) y Pezós; a forma correspondente na zona de palatalización, paxarella, dixéronma na Caridá (El Franco). A estos datos hai qu’amecer a forma paxaría que me deron en Valdepares (El Franco) y Ortigueira (Cuaña); el nome de bruxa, que me deron en Obanza y nel Valín (Castripol); y os xa ditos de pumarega en Corondeño (Ayande) y paxaría das berzas en Rozadas (Bual).

Se ta clara a motivación dos nomes basaos na palabra páxaro (del latín clásico passer ‘gorrión’, al través da forma del latín vulgar passar ‘páxaro’), nun lo ta tanto el nome d’avelía. Antias de meterse en fonduras, como xa se ten dito noutras ocasióis, a ortografía nun ten que confundirnos al hora de buscar el étimo d’úa palabra y tanto nos ten que dar cómo se recoya nos vocabularios ou avecemos a escribila, con –v– ou con –b-. Pois ben, Marcelino Fernández, nel sou vocabulario con Acevedo Huelves, apunta úa etimoloxía intuitiva: un diminutivo d’ave. A dificultá d’esta hipótesis é esplicar d’únde sal ese –l– y por qué nun hai el correspondente *avellía na zona de palatalización. Hai que recordar que noutras linguas romances os páxaros chámanse a partir del diminutivo d’avis (forma que s’usaba en latín clásico pra referirse a os páxaros). D’avicellus, aucellus… veron ucello en italiano, ocell en catalán, oiseau en francés…

Se botamos un oyo á forma galega avelaíña, salta á vista a súa asomeñanza cua nosa avelía, anque col diminutivo característico diferente y esa reducción d’aí > –í. Se el nome galego mantén ese -l- intervocálico, a palabra terá que vir d’un étimo con –ll– en latín, porque se non na evolución dende esa lingua perderíase. Coromines apunta qu’avelaíña trátase d’un diminutivo del resultao galego da palabra latina abellana ‘aveyana’. A motivación taría en qu’os falantes poderon asociar a larva del lepidóptero col grao al qu’atacaba nos tempos en qu’ese fruto era muito máis importante na alimentación de cadaldía. Ese hiato –aí– sería el resultao da perda del -n- propia del galegoportugués . É razonable a esplicación del etimólogo catalán, máis se pensamos noutros resultaos xemelgos en galego: diminutivos como ventaíña, campaíña… Se reparamos noutra variante galega, abelairiña, a relación pinta máis evidente (abelaira é el xeito máis común de chamarye en galego al aveyaneiro).

Pro se tresladamos a esplicación á forma avelía del galego-asturiano, tamén atopamos dificultades pra qu’esta etimoloxía encaxe. A primeira é que nun se conservan en galego-asturiano resultaos de tipo galego (abelá) pral fruto: al rovés, na zona unde se diz avelía, as formas veyas conservadas na toponimia derivadas del latín abellana remiten a resultaos de tipo asturiano (ablana), como Abredo (< ablanetum). El segundo peró é qu’en galego-asturiano, neste tipo de palabras procedentes da perda del -n- nel sufixo, condo se yes amece un diminutivo recuperan el –n-: ventanía, campanía… (y non *ventaía, *campaía…). Tamén é verdá que núa zona de transición como a nosa, unde se deberon superpoñer al largo da historia influencias del galego-portugués y del asturlionés, ta ruía de determinar a secuencia cronolóxica de fenómenos como a perda del -n- ou da súa recuperación, que pode variar según el vocablo ou dependendo de se é na reiz ou nas terminacióis. Por eso, el que pasa na fala actual puido ser diferente noutras etapas da lingua y esos fenómenos arcaicos conservarse en palabras concretas. Pro einda queda outra dificultá: a xa apuntada de que, entoncias, na zona de palatalización el resultao tería que ser *avellía, cousa que nun se dá. É sempre avelía, a un y outro lao da fronteira -l-/-ll-.

Exemplar de Pararge aegeria pousao nun prao en Serantes (Tapia).

En galego hai muitos xeitos de chamaryes a os lepidópteros y con variantes en cada tipo qu’ás veces amañan cruces. Ta a forma bolboreta (barboleta, borboleta…), que pode ter a orixe nel polvo que pintan ter as súas alas y que son as escamas microscópicas que ye dan el color: ei tán as variantes polvoreta y polvoriña. Outras denominacióis básanse na comparanza cua palomba (palomiña) ou col andolía (andola, andoliña). Tán tamén as formas xa ditas d’avelaíña, avelairiña, máis outras variantes unde se debe cruzar el verbo volar ou voar y hasta pode qu’el sustantivo avoa ‘abola’ (volairiña, volaina, voalla, volalla, volaina, voíña, avoíña…). Y despóis tán as formas parentes del papallona catalán y el papillón francés: pampurriña, pampona, papoia… Todas pintan vir del latín papilio ‘paxarela’, que col aumentativo deu despóis papilionem ‘pabellón, tenda’.

Na veira luguesa achegada al occidente asturiano, en sitos como Navia de Suarna ou A Proba de Burón, tamén se constata a forma paxarela. Este término é mui usao tanto en Galicia como nel Navia-Eo (unde tamén se dá a forma correspondente paxarella) pra chamar al bazo ou al páncreas del cocho. El mesmo pasa en asturiano, unde a estos órganos tamén yes chaman páxara, paxareta ou paxarineta.

Os resultaos eonaviegos de páxara pra chamar a os lepidópteros tein a súa continuación contra el leste por todo el asturiano occidental, unde tamén usan as formas páxara y paxarina. Danse ademáis pol occidente formas como papona ou papolina, y outras como pumariel.la, pumarina (qu’empatan cua pumarega ayandesa xa dita) ou pol.larina. Tán aparte en asturiano outras formas como capina, caparina, escapita, escapitina, pirina ou pitina de Dios.

Motivacióis aparecidas ás xa vistas nas denominacióis populares das paxarelas poden atoparse nos nomes casteyanos, porque, por exemplo, tamén s’usan formas como paloma, palomita ou palomilla… y alevilla. Reparo nesta forma porque se ye renembra a ún el adeliya que Fernández Vior recoye en Añides pral sou vocabulario da Veiga. A etimoloxía que s’apunta pra palabra alevilla é a d’un diminutivo del latín leve: levícula (sería como chamarye a lixeiría). ¿Será posible qu’ese sufixo –ía d’avelía nun sía un resultao da perda del -n- senón del -y-? Porque por un proceso normal de metátesis ben puido dar aveliya en galego-asturiano…, pro ta malo d’esplicar úa evolución veya del sufixo iya a –ía, fenómeno del asturiano occidental qu’hoi namáis se dá en galego-asturiano na veira máis oriental del sou territorio (auguadía, morcía, rodía…), precisamente nel lao contrario unde hoi s’usa avelía (pro auguadiya, morciya, rodiya…). Polo tanto, haberá que pensar qu’adeliya é úa variante posterior d’avelía > adelía, con cruces ben sei que col nome de muyer y col sufixo –iya, por exemplo d’úa palabra tan relacionada cua idea del lepidóptero como poliya.

Advertisement