Pega (Pica pica)

Pega nun prao del Cristo (Uvieo) (6/1/2021).

«Era úa pega que tía el nío nel pico d’un acebreiro. Y despós tía tres peguíos. Y despós vía a raposa todos os días, que ye tirase un peguín, y dicíaye que, se nun ye tiraba un peguín, que la comía a ella y a os peguíos. Y despós tirábaye ún. Y despós al outro día volvía. Díxoye a raposa:

—Tírame un peguín agora, se non cómote a ti y a os peguíos.

Y despós tirábaye outro. Y despós xa nun ye quedaba más qu’ún. Y foise chorando y encontróu un corvo y despós díxoye el corvo á pega:

—¿Pos por qué choras, cómo tas tan desconsolada?

Díxoye ella:

—É que vén a raposa todos os días que ye tire un peguín, que se non que tumba el acebreiro y que me come a min y a os peguíos.

Y despós díxoye el corvo:

—Pos condo volva a raposa dícesye que pra qu’el sou rabo tumbe el acebreiro que ten que llevallo al ferreiro.

Y despós veu al outro día a raposa y díxoye á pega:

—Tira un peguín agora, se non cómote a ti y a os peguíos.

Díceye a pega:

—Pra qu’el tou rabo corte el acebreiro teis que llevallo al ferreiro.

A raposa enroscóu el rabo así nel acebreiro y empezóu:

—Corta, rabo, corta. Corta, rabo, corta.

Y despós nun cortóu y acabóuse. Xa sabía qu’el ferreiro nun lo amañaba…».

Nun recoyera un conto con úa pega de protagonista hasta que me cuntaron éste en 1997 en Villarín, na parroquia franquía da Braña. Y mira qu’a pega (Pica pica) ten fama de páxaro listo, que se dedica a roubar cousas douradas, aniyos y alaxas, pro neste caso é el corvo el que ye dá úa solución al acoso da raposa.

A pega é un ave grandía, da feitura das da súa familia, os córvidos. Chama el atención polo pinta qu’é: el peto y el empezo y el final das alas son brancos, mentres qu’el pescozo, a cabeza y el pico, ademáis das patas y el rabo, son mouros; aparte, a color moura fai visos tirantes a azul nas alas y a verde nel rabo. A largura das plumas del rabo tamén ye dá nome á especie en dalgúas linguas.

As pegas son búas de ver cerca d’unde vive el ser humano, en praos y terras labradas. Tamén s’axeitaron muito ben á vida nas ciudades, sobre todo en parques y praos segaos unde poden andar picotiando buscando comida, que proban de todo, hasta carroña. Avezan a amañar bandos mui ruidosos cos sous grayidos. Anque nun tein un canto que preste ouguir, en cautividá poden chegar a aprender a arromendar a voz humana.

Pega pousada núa cana nel parque de Vega (Uvieo) (29/10/2020).

A coloración apintarada da pega deu pé a dous adxetivos: apegarao y pégaro. Se estas palabras primeiro deberon referirse al branco con pintas mouras y al rovés, por estensión tamén acabaron aplicándose ás cousas axabaradas, de muitas clases de color: úa pita pégara, un vestido apegarao… En Tapia cuntáronme que chamaban os pégaros a os vehículos militares con pintura de camuflaxe que pasaban dende Galicia camín d’Uvieo condo a guerra civil.

Hai un enredo infantil, úa especie de trabalinguas d’aguantar el alento, que recoyen Adelina Fernández y Susina Pérez nel sou libro Cousas de Boal. Trátase de ver quén chega máis lonxe na retafila dicindo esto sin respirar: «Úa pega apegarada puxo un ovo núa llarada; puxo ún, pegaróu; puxo dous, pegaróu; puxo tres, pegaróu; puxo cuatro, pegaróu; puxo cinco, pegaróu…». Xa Acevedo y Fernández rexistran nel sou vocabulario publicao en 1932 el dito «Úa pega pegarada puxo un ovo núa arada; puxo ún, apegaróu; puxo dous, apegaróu; puxo… y acabóu», con us puntos suspensivos y un final qu’entendo que resumen a retafila. Hai máis variantes. En Cartavio (Cuaña) dicíase: «Pega pegarada, pon el ovo na corrada [ou nel arada, ou na llarada]; puxo ún y apegaróu, etc.». En Mántaras tamén recordaban el dito, anque con úa pita de protagonista y non con úa pega, pro nun me souperon dicir a mecánica del xogo. Dicían: «A mía pita apegarada puxo un ovo na larada. Puxo ún y pegaróu. Puxo dous y pegaróu… ¿Quén chos quita y quén chos pon? A muyer de Pexigón».

Hai máis ditames en galego-asturiano relacionaos cua pega. Ún d’elos, Nun hai pega sin mancha negra, úsase pra dar a entender qu’hai qu’asumir as cousas como son, cuas súas tachas y imperfeccióis. Ten úa segunda parte pra remachar a idea: Se nun la tuvera, nun fora pega. Tamén hai úa comparanza col rabo d’esta ave pra referirse á xente xarola y de pouco xeito: Ter menos xuicio qu’a pega nel rabo. Outra tradición que conozo en Tapia é qu’el canto da pega al pé d’ún ou da casa d’ún anunciábache que ch’iba chegar carta ou visita de quen taba fóra. D’éi sal a espresión cantarye [a daquén] a pega pra referirse a quen recibíu úa nova búa ou tuvo un golpe de sorte: Mialma, a ese cantóuye a pega. Hai úa espresión mui chocante en asturiano pra negarse a qu’a ún lo tomen por fato: ¿Tu pienses que cayí d’un ñeru pega?

El xeito d’andar da pega é mui chamadeiro, con úas pasuadas largas. Ésta taba con outras nun prao d’Olivares (Uvieo) (28/11/2020).

A forma pega, que vén da evolución fonética del xeito de chamar al ave en latín, pica, é a máis común en galego-asturiano. Asina lo recoyen os vocabularios de Mántaras, El Franco, Bual, Monón y Castaedo, Ponticella y A Veiga. Neste último conceyo tamén se recoye a denominación de marica, que vén del nome tradicional que se yes daba ás Marías: Marica. Eso de chamar con un nome de persona a dalgús animales nun é miga raro; por poñer un caso, tamén ye chaman marica á raposa. Precisamente d’un nome de muyer vén el nome máis común da pega en casteyano: urraca.

Outros datos de pega que teño apuntaos nas mías pezquizas son de Batribán y Penacova (Vilanova d’Ozcos), Zreixido (A Veiga), El Valín (Castripol), A Roda (Tapia), San Xuyán y el xa dito de Villarín (El Franco), Vivedro y el xa dito de Cartavio (Cuaña), El Monte (Navia), Armal y Rozadas (Bual), Pezós, Castro (Grandas), Corondeño (Ayande) y Santolín (Ibias).

En galego predomina tamén a denominación de pega, anque avezan a poñerye outros adxetivos identificadores pra nun confundila con outras especies da familia Corvidae. Ademáis de marica, nos vocabularios galegos figuran nomes como pega rabuda, pega veiga, pega carracheira, pega carrachenta, pega porca, pigarexa, rabuda, picacrega y rabolongo. A denominación estándar en portugués é pega-rabuda ou pega-rabilonga. En conto al asturiano, tamén ye chaman pega y marica, ademáis das variantes pegarata y pegaratu. Nas zonas de Lión de fala asturlionesa tán constatadas formas como pegaza, pigarcia, pegaraza ou rabipega. En casteyano, ademáis d’urraca, avezan a citarse os sinónimos pega, marica, picaza y picaraza. A forma pega, por exemplo, ta recoyida en sitos d’Estremadura y en Palencia, unde ademáis úsase el nome de pigaza. Aquí volvemos atoparnos col problema de muitas denominacióis que figuran na bibliografía como propias del casteyano pro que costa caro saber se nun serán empréstamos das linguas vecías. Por exemplo, ún dos nomes da nosa ave en aragonés é picaraza, anque tamén ye chaman garza, como en catalán, qu’é garsa.