Palomba (Columba livia)

Bando de palombas nun prao del Cristo (Uvieo) (13/9/2020).

Nel primeiro libro da Biblia, el Xénesis, cúntase cómo, desque acabóu el castigo divino del diluvio, Noé ceibóu úa palomba del arca y al cabo de sete días volvéu pral nío con úa canía d’oliveira nel pico. Ese símbolo de reconciliación de Dios cua humanidá dibuxóulo despóis Picasso y chegóu a convertíuse nun emblema da paz. É verdá qu’a palomba (Columba livia) é un ave que leva miles d’anos acompañando al ser humano. Inda se ven nos palacios rurales del noso occidente bus exemplos de palombares, construccióis circulares solas que son ben chamadeiras, al xeito d’úa torre, ás veces coronadas d’almenas. Muitos tán desdeixaos, esbarrumbaos ou chíos d’hedra, pro noutro tempo guardaban un feixe de níos nos sous fornelos das paredes interiores. El palombar era un símbolo de riqueza, un privilexo del amo, qu’aprovetaba a carne dos palombos y tamén el cuito.

A colombofilia, el gusto por criar palombas, deu pé al largo del tempo a razas domesticadas de grandura y plumaxe mui variao. Tamén a especie s’usóu como ave mensaxeira aprovetando a capacidá d’orientación que ten, que ye fai volver al nío anque s’atope a muitos quilómetros. A raza brava mezcróuse tanto cua domesticada que tán ruíos d’atopar exemplares claros da primeira. Pra encima, el proceso deu a volta y as palombas domésticas acabaron asilvestrándose: son as que podemos ver en bandos en vilas y ciudades, picotiando nas cayes ou pousadas nos augüeiros dos edificios y nas soleiras das ventás. Convertíronse nun problema prá conservacióin dos monumentos polas súas deposicióis y son un quebradeiro de cabeza pras autoridades municipales que tentan de controlaryes a reproducción.

A denominación en galego-asturiano, palomba, vén del latín vulgar palumba (y el sou masculino palumbus), anque hai qu’aclarar que nesta lingua designaba outra raza aparecida, Columba palumbus, mentres qu’a Columba livia chamábanye columba. Dalgúas linguas románicas si tein continuadores d’este nome latín pra chamar á nosa palomba, como el catalán (colom), el francés (colombe), el occitano (colomba), el italiano (colomba) ou el sardo (columbu). Anque en galego-asturiano nun se conservóu pral ave, chegóu a nosoutros el nome de persona Colomba, en topónimos como Santa Colomba (Ayande, Castripol) ou Santa Comba (Ibias), neste caso cua perda del -l- intervocálico.

Recoyen a forma palomba os vocabularios de Mántaras, A Roda, A Veiga, Bual, Eilao, Castaedo y Monón, y Ponticella, ademáis del histórico d’Acevedo y Fernández. El da Veiga incluye ademáis el casteyanismo palòma. Nel sou estudio sobre a fala del Franco, publicao en 1983, José García recoye palomba citando a Acevedo y Fernández, pro atesa que «hoy no se oye, sustituida por el castellanismo palòma». Pol peso da lingua oficial é verdá qu’a denominación popular ta reculando, pro inda se conoce de sobra a forma patrimonial. Se non, nun iba constatala eu anos despóis d’esa fecha en sitos como Ortigueira y Cartavio (Cuaña), Matafoyada y Serantes (Tapia), El Valín (Castripol), Molexón y Penzol (A Veiga), Busdemouros (Vilanova), Penafonte, Castro y Grandas (Grandas), Sanzo (Pezós) ou Cachafol y Navedo (Eilao). Nun recoyín datos de pomba, pro, anque pese muito el casteyanismo paloma, seguro que se pode sentir nas zonas máis occidentales unde se perde el -l-: San Tiso, Taramunde, as parroquias veigueñas d’Abres y Guiar, y Os Coutos (Ibias).

Úa palomba picotiando nun parque d’Uvieo (18/11/2020).

Nel resultao palomba del galego-asturiano pódense destacar dous fenómenos evolutivos: ún d’elos é común a os dominios galegoportugués y asturlionés (a conservación del grupo –mb– del latín) y el outro namáis coincide col asturlionés (a conservación del -l- intervocálico), porque tanto en galego como en portugués dicen pomba, mentres qu’en asturiano é palomba. En casteyano, el -l- tamén se mantuvo, pro el grupo –mb– reducíuse: paloma. Así y todo, hai dalgún dato de palomba en galego y asina se recoye en diccionarios veyos d’esta lingua. Nel Bierzo, qu’en tantas cousas s’asomeña al Navia-Eo na súa transición lingüística entre os dous dominios, tamén se diz palomba. Aparte, en asturiano tamén ta recoyida a denominación de palombu corréu, en referencia al papel del ave como mensaxeira.

Na toponimia costeira de Tapia atopamos el nome da nosa ave, como nas prayas da Palomba, na desembocadura del Río d’Esteiro, y A Palombía, na Reburdia, ou na Palombeira, ribeirín entre Mántaras y Salave. Ás palombas gústanyes as arribadas y cortadas verticales pr’aniar y, anque haxa quen dude de qu’un ave poda dar nome a un accidente xeográfico, nun sería el primeiro caso de topónimo basao na presencia avezada de dalgúa raza volátil (A Falcueira, A Bruiteira, A Charliqueira, A Pedra dos Patos…). Quizáis a partir d’esas dudas, dalgús estudiosos tein falao de qu’esos nomes xeográficos basaos na palomba poden ser en realidá reinterpretacióis dos falantes, el que se chama etimoloxía popular, querse dicir, a tresformación d’un topónimo que yes resulta escuro achegándolo a outra palabra conocida por elos (como el topónimo actual La Maletería, que primeiro foi La Malatería). Por eso propóin qu’en realidá as palombas nun tán detrás da motivación d’esos nomes, senón que pode tratarse d’úa reiz prerromana pal-, pala– ‘ladeira lisa y cuase vertical’, qu’é verdá que concuaya muito ben cos topónimos costeiros qu’acabo de citar. Así y todo, ás veces é miyor quedar cua interpretación máis fácil, sin falta de ter qu’ir a esas hipótesis y a étimos tan lonxe nel tempo.

En conto a topónimos menores del tipo El Palombar, qu’atopamos cerca de palacios, é evidente que nos falan das construccióis pra criar palombas. Outros nomes como A Paloma son casteyanismos evidentes, como pasa col barrio de Mántaras, chamao asina pola fundación alí en 1867 d’úa capiya particular dedicada pol amo, Fernando Pérez Casariego, á patrona popular de Madrid, a virxe da Palomba, evidentemente, col nome casteyano de La Paloma. D’este xeito, y al costiar tamén úa festa todos os anos, a xente acabóu chamando asina al campo que ten delantre, El Campo da Paloma, qu’einda muitos recordan col nome veyo: El Campo de Verés. Así y todo, condo recoyín a toponimia da parroquia de Tapia a últimos dos anos 80, dalgús vecíos nonaxenarios chamábaye El Campo da Palomba. Ta claro qu’el peso da denominación patrimonial que ye daban al ave levóulos a traducir inconscientemente aquel nome forasteiro prá virxe.