Calzóis de cuco (Aquilegia vulgaris)

Flor de calzón de cuco. Estrémanse ben as anteras marelas. Rozamayor (Mieres) (7/6/2022).

Hai flores que son chamadeiras pola súa feitura ou pola súa color; hai outras que lo son pol nome que yes dá a xente. Hailas que chaman el atención por todas estas razóis: é el caso dos calzóis de cuco (Aquilegia vulgaris).

As súas flores mialma tein úa estructura ben arrevesada. Ten cinco sépalos qu’apuntan pra fóra y qu’alternan con outras tantas pezas tubulares rematadas nun pico revirao apuntando pra dentro. Por debaxo, esos tubos van abrindo al xeito d’úa campá, cuas veiras abrancazadas, por unde os insectos piyan el néctar. Como as flores nacen embrocadas, hai que miralas por embaxo pra ver a figura tan guapa qu’amañan: cinco semicírculos que se xuntan arrodiando os estames, resaltando cuas súas anteras marelas. Os picos qu’a flor ten enriba, como se foran as gazoupas d’un páxaro de rapiña, déronye el nome científico d’Aquilegia á especie y tamén esplican el nome casteyano d’aguileña.

¿Y qué dicir da color tan guapa que tein? As flores son d’un azul tirante a morao, anque ás veces podan chegar a ser brancas. É especie propia das veiras dos camíos, al pé d’arbolao ou de ríos, normalmente en sitos frescos, así qu’os calzóis de cuco son sempre úa delicia pra os oyos del pasiante condo florecen na primavera. A súa guapura xa fexo que dende a Edá Media se prantara como ornamental y hasta como especie melecieira, anque se trata d’úa pranta tóxica. Hoi ta presente nos xardíos de todo el mundo; ás veces son outras razas del xénero Aquilegia ou híbridos entre especies.

Peteiro de calzóis de cuco. Caliao (Casu) (10/6/2023).

A feitura das flores, que poden asomeñarse, se poñemos imaxinación, ás perneiras d’us pantalóis, deu pé al nome en galego-asturiano de calzóis de cuco, con variantes con artículo ou non nel complemento (de cuco, del cuco) y según cómo chamen al ave (cuco, cuquelo, cuquello…). Aquilegia vulgaris nun é el única especie con flores chamadeiras y globosas: en dalgús sitos del estremo occidental asturiano, esta clas de denominación tamén se dá a os estoupóis (Digitalis purpurea) y a os galos (Linaria triornithophora), conque, al cabo, atopámonos con un xareo de cruces de nomes al que costa caro poñerye xeito.

Recoyín un bon feixe de datos sobre estas tres especies y as coincidencias poden deberse a errores d’identificación da xente porque nun mesmo conceyo xúntanse informacióis del mesmo nome aplicao a dúas diferentes. Pro, como xa se dixo tantas veces, nas denominacióis populares danse confusióis que chegan a asentarse. Nun hai volta que ye dar. Eso si, basándome en sitos unde estreman con nomes distintos as tres especies y unde ye chaman así a Aquilegia vulgaris, decidínme a escoyer pra ésta el título de calzóis de cuco.

É característico cómo as flores d’esta especie quedan embrocadas. El Picu Llera, Penanes (Morcín) (13/5/2012).

El primeiro qu’hai que comentar sobre el nome é que, como a especie bota muitas flores, a denominación popular aveza a ser en plural, anque pode darse tamén en singular, igual que pasa col nome da roupa: os calzóis, pro tamén el calzón. 

¿Qué datos din xuntao sobre esta pranta tan guapa? Rexistréi a forma calzóis de cuco en Vilarín (Castripol), Teixeira (Santalla d’Ozcos), Eilao y Zadamoño (Eilao), Penafonte (Grandas), Ponticella (Villayón) y Tremao (Ayande). En Fontescavadas (Bual), dixéronme calzóis de cuquello, y en Vilabolle (Grandas), calzóis del cuco. Pral dato de calzón de cuquello que dá el vocabulario de Bual, único estudio dialectal que recoye a palabra anque nun identifique a especie, podemos esfoutarnos cua información de Fontescavadas.

En Cartavio (Cuaña), déronme un nome tamén basao na feitura da flor: campaniyas. Y el último dato que me dixeron foi el de mayola, en Arbón (Villayón), quizáis por ser el mes de mayo condo empezan a verse máis flores da especie.

Calzóis de cuco cos sépalos xa un pouco esmortanxaos. Brañanoceo (Mieres) (15/5/2023).

En galego pinta que pr’Aquilegia vulgaris queren miyor buscar a comparanza con outras realidades: paxariños, bonetes, enxertiñas, fidalguiños, herbas dos pitos, herbas pombiñas, soldados… y, achegao al occidente asturiano, na Ribeira de Piquín, calzón de cuco. En asturiano, ademáis del nome de calderón, si que se dan máis as denominacióis relacionadas cos calzóis: calzones de cuquiellu ou del cuquiellu, calzones de raposu ou calzones de fema, anque nestos casos compartido con Digitalis purpurea.

En conto al casteyano, a máis territorio máis denominacióis, sempre basadas na comparanza cua súa feitura ou cua color, anque non cos calzóis: aguileña, campanillas, farolillos, farolillos de san Antonio, guantes de dama, guantes de la Virgen, pajarillas, pajarillas bobas, pajarilla aguileña, pajaritos, palomilla, palominera, pelícanos, pelicanos, peliancos, manto real, capa de rey, clérigos, clérigos boca abajo, frailes boca abajo, soldados…