Carrizo (Troglodytes troglodytes)

Carrizo nun valao en Brañanoceo (Mieres) (28/3/2021).

«Nun son home nin neno, senón un ser extraordinario que nunca se ve veyo. Son máis carrizo qu’el máis pequeno de vosoutros y, anque no lo creades, son tan poderoso que fago lo que se m’antoxa. Pódome trasformar nel que quira: lo mismo nun caldeiro veyo, qu’en alparagata comida dos ratos, qu’en burro ou en vaca, ¡ji, ji, ji!». Así falaba un trasno aló nel ano 1935 al presentarse a os sous lectores pra úa revista infantil que cuntaba sacar a Bibilioteca Popular Circulante (BPC) de Castripol. El orixinal taba escrito en casteyano por Paco Marinero cua colaboración de Vicente Loriente. Alejandro Sela, outro dos rapaces qu’axudaban nos labores da BPC, qu’era de Vilavedeye, encargóuse de traducilo al galego-asturiano porque nesa lingua iba salir a publicación. A quen ye entrara el arela de saber máis, pode ler el documento completo nun blog ben interesante sobre Alejandro Sela ou nel libro qu’escribín sobre a cuestión y unde recoyín esos escritos inéditos: El Teatro Aldeano da Biblioteca Popular Circulante de Castripol.

Pro se trouxen aquí este párrafo, ademáis de pra chufar el labor pioneiro d’aquelos mozos, é pra reparar nun detalle lingüístico. Sela botóu mao con muita gracia da palabra carrizo, un xeito chamadeiro y guapo d’espresalo en galego-asturiano. É acepción recoyida en dalgús vocabularios: nel de Mántaras, apunto a frase ¿A quén quererá pegar ese carrizo de nada?, sentida núa situación unde un neno pequeno quería fer máis del que podía pola súa edá y estatura. Trátase neste caso d’un sinónimo de cagarroso, término tamén usao nestos contestos. Nel vocabulario de Bual recóyese col mesmo significao cagarrizo, nel que pinta ser un híbrido entre cagarroso y carrizo. Nel vocabulario da Veiga, aparece a comparanza máis pequeno qu’un carrizo ou qu’un ovo de carrizo. Y d’este xeito xa chegamos al que vai ser protagonista d’estas renguileiras: el carrizo (Troglodytes troglodytes), un ave pequenía qu’en Mántaras describíronme como un paxarín pequeno como un ovo de quica. Como s’acaba d’esplicar, tan muido é qu’el sou nome acabóu usándose en galego-asturiano como paradigma da pequenez. Pro tamén noutras linguas: en italiano, a comparanza come uno scricciolo úsase pra dicir que daquén é mui pequeno ou que come mui pouco, igual qu’en asturiano: en Ayer recóyese a espresión comer menos qu’una cerl.lica.

Carrizo fendo equilibros nun loureiro nel monte de Mirayos, en Mántaras (Tapia) (21/8/2021).

Efectivamente, el carrizo é ún dos páxaros máis pequeneiros que pódamos ver por ei, d’us nove ou dez centímetros. Da cabeza grande, del pico dalgadín y un pouco curvao, con plumaxe acastañao, el que máis chama el atención é el rabín que ten, curtio y recachao. Anía nas arteiras, entre a bouza mui mesta y al pé de fontes ou ríos. El nío, que dalgún me describíu como un forno dos d’antano, é outro dos elementos característicos del carrizo, redondo, con un furadín mui pequeno pra salir y entrar. Aproveta regandixas ou furaos nos penedos, nos couces dos árboles ou nel tarrén que vai enchendo de mofo y herbas. El nome científico de Troglodytes remite precisamente al ave como habitante d’úa cova. Sempre anda esqueirando nos furaos buscando insectos pra comer, que tal pinta un ratoncín. Canta mui ben y mui alto pral pequenayo qu’é. Acórdome a primeira vez que vin un carrizo, que sentín pirlar núa arteira y, condo din localizao al amo d’aquel canto tan potente, pasméi de ver qu’era un paxarín tan miudo.

¿Qué datos dan sobre a súa denominación popular os reportorios locales de galego-asturiano? Recoyen carrizo os vocabularios d’Acevedo y Fernández, A Veiga, Mántaras, A Roda, El Franco y Bual. Neste último y nel de Castaedo y Monón (Ayande) recoyen a forma feminina, carriza, que tamén se dá en Mántaras. A denominación máis oriental documentada na bibliografía é el dato da parroquia de Ponticella (Villayón), zarrica, qu’é ún dos nomes que ye dan en asturiano. Precisamente, en Tox, na parroquia naviega de Vil.lapedre, ta recoyida esta forma, anque tamén se fala del furasebe, pro non como sinónimo, y del que se diz que fai os níos con mofo. Sicasí, nel vocabulario de Santa Marina y Vigu, nel mesmo conceyo y con úa fala aparecida, namáis se recoye el furasebe, con úa descripción del nío con xeito de bola que concuaya col noso paxarín.

Podo macizar máis a distribución territorial da denominación en galego-asturiano pral noso paxarín con un bon feixe de rexistros que fun xuntando nestos anos perguntando aquí y aló. A falta d’outros datos que podan afinar el detalle d’estas informacióis, adelanto a repartición que dibuxan: el nome en masculino é el máis usao en galego-asturiano, mentres qu’a forma feminina dáse sobre todo nel metá nororiental, nos conceyos d’Eilao, Bual, Navia, Cuaña, El Franco y Tapia, anque cuase sempre compartindo territorio cua variante masculina. A forma zarrica, cua variante zarrico, recóyese en Navia y Villayón, resultaos que siguen hacía el asturiano y qu’ademáis entran hacía conceyos como Eilao ou El Franco en convivencia cuas variantes carrizo y carriza.

Carrizo pousao nun zarramento d’un prao en Brañanoceo (Mieres) (28/3/2021). Estrémase muito ben a ceya claría que tein.

Vou al detalle dos meus datos inéditos. Rexistréi carrizo nel conceyo de San Tiso d’Abres en Vilela de Baixo; nel da Veiga, na Mundiña, Molexón y Penzol; nel de Castripol, nas Figueiras, Barres, A Bouza, As Campas, El Valín, Granda, Sabugo, Presa, Trigo, A Veiga dos Molíos, Brañatruiye, Obanza, Os Niseiros, Vilarín y Santa Colomba; nel de Vilanova d’Ozcos, en Busdemouros, Bustapena, A Ovellariza y Batribán; nel de Taramunde, en Bres; nel de Santalla d’Ozcos, en Quintela y Santalla; nel de Grandas, en Castro, Grandas y Penafonte; nel d’Eilao, en Cachafol; nel de Bual, en Cova; nel de Tapia, na Roda y Xarias; nel del Franco, en Miudes, Villar, Arancedo, El Castro de Riba, El Chao das Trabas, Villarín y Llobredo; nel de Cuaña, en Cartavio, Lloza y Ortigueira; nel d’Ibias, en Carbueiro, Mourentán, Santolín y Tormaleo. A forma con diminutivo, carricín, déronma tamén en Cachafol (Eilao).

Apuntéi carriza nel conceyo de Tapia, en Serantes, Penadecabras y Salave; nel del Franco, en Villar, Villarín, San Xuyán, Villalmarzo; nel de Cuaña, en Lloza, Vivedro y Trelles; nel de Navia, en Salcedo; y nel d’Eilao, en Eirías. En conto a zarrica, rexistréila en Villar (El Franco), nel Monte (Navia) y Navedo (Eilao), mentres qu’en Sante (Navia) dixéronme zarrico.

A denominación en Galicia é carrizo ou carriza, mentres que nel Bierzo tán documentadas formas como carriza ou carrucín. En portugués danse denominacióis como carriça, carricinha ou carruíra. En asturiano, ademáis de zarrica, danse formas como cerrica, cerica (cua vibrante simple) ou cenrica, zanrica (con úa nasal), cerl.lica y certica, aparte das correspondentes variantes en masculino (zarricu, cerl.licu) y con diminutivo (cerriquina, ceriquina, zarraquina). Tamén se recoyeron nomes como fornu, pioyina y el humorístico abangavigues.

El nome estándar casteyano é chochín, anque tamén ten úa chía de nomes populares nesta lingua como almendrica, aujeruco, caracolero, cierrapuños, guta, hornilla, mortiruela, mosquilla, mosquita, ranera, ratilla, ratonera, ratonero, ruisi, sieterreldes, sieterrezne…

Anque avezan a tar entre a bouza ou al pé del tarrén, tamén se ven ás veces emporondaos núa cana cantando. Neste caso, nun espín al pé da Capía de Riba, na Malena (Morcín) (2/7/2022).

¿D’únde vén a denominación de carrizo ou carriza? Pra empezar hai qu’aclarar qu’a palabra é polisémica: hai úas prantas que tamén se chaman asina en galego-asturiano. Son especies del xénero Carex, herbas cortantes que se dan nas veiras dos ríos y lagúas, qu’hai que recordar que son sitos unde anía el noso paxarín. Pois ben, pral fitónimo carrizo os estudiosos propóin como etimoloxía el latín carex, caricis, que s’usaba pra chamar ás prantas del xénero Carex y del que s’amañaría un adxetivo *cariceus ‘chen de carriza’. En casteyano, carrizo ou carriza designa outra especie vexetal, Phragmites australis, pro tanto nos dá pral caso da etimoloxía porque son mui normales cambeos entre a raza que designaba el étimo en latín y a raza á que s’aplicaron as evolucióis del étimo nas linguas romances. En dalgún momento, nel noroeste peninsular a palabra debéu pasar a designar tamén al paxarín y sin problemas aparentes por causa d’esa sinonimia: en galego-asturiano alomenos, as dúas acepcióis inda chegaron convivindo hasta el presente. Vendo a continuidá territorial nel occidente asturiano das denominacióis d’oeste a leste (carrizo/carriza/zarrica), pódese pensar qu’el resultao del asturiano veña d’úa metátesis, querse dicir, un cambeo de sito de dalgús sonidos na palabra (carriza > zarrica > cerrica), con variantes tanto en feminino como en masculino. Así y todo, García Arias pinta que nun reparóu nesta relación da forma del asturiano col resultao galegoportugués y busca úa esplicación a cerricu dende el latín cereus ‘da color da cera’, ‘marelo’, ‘suave’, ‘dellicao’ con un sufixo amecido –iccus, aparte da influencia del verbo zarrar pra esplicar as formas del tipo zarricu, zarrica.