Furafole (Avena barbata, Avena fatua)

El envoltorio peludo del grao dá orixe al epíteto del nome científico Avena barbata. Sontolaya (Morcín) (19/6/2016).

É un nome chamadeiro el de furafole. Aplícase nel estremo occidental asturiano a dalgúas especies bravas d’avía (Avena barbata, Avena fatua), malas d’estremar entre elas pra os que nun somos especialistas. Con ese nome recóyese nel vocabulario de Mántaras (Tapia), mentres que nel da Veiga a palabra constatada é furafol, forma que tamén me dixeron nel Valín (Castripol).

Pra quen nun los conoza, os furafoles son úas herbas mui ben altas, que poden pasar del metro, y que destacan nas veiras de camíos y praos. Reconócense muito ben cuas súas espiguías embrocadas pra baxo que, desque secan, poinse mui brancas y ábrense en dúas partes deixando asomar a flor, mui peluda (d’ei el epíteto de barbata), d’unde despóis ha a salir el grao. Nas avías que se tein labrao na zona (Avena sativa), condo madurece a flor ésta nun se ceiba da espiguía unde ta y polo tanto a pranta pode coyerse con grao condo chega el época. Sicasí, nel caso das especies bravas, el grao, envolto na puxa, acaba ceibándose da espiga y cai al tarrén.

Evidentemente, furafole trátase d’úa palabra composta col verbo furar y el sustantivo fole ‘saco de coiro’. Nun conozo nin na Veiga nin en Castripol el uso del sustantivo fol, así que furafol ben pode ser un testigo d’úa forma arcaica viva noutros sitos máis al occidente y desprazada pol sustantivo fole. Pro antias de metéremonos en farina (nunca miyor dito pra un cereal panificable como este), é miyor ir por orde y cuntar os poucos datos inéditos que teño.

As outras variantes sobre el nome popular da especie que podo apurrir son a forma correspondente na zona de palatalización, furafolle, que ma deron na Barrosa (Tapia), y furafoles, en plural, recoyido na Ovellariza (Vilanova). Precisamente a úa persona d’este lugar vilanovés sentínye a espresión furar a ún el fole (úa comida, úa cousa), col sentido de que nun ye gusta: Eso nun cho quer, que lle fura el fole. Volvendo al dato veigueño del furafol, hai qu’aclariar que nese vocabulario nun identifican qué especie é,  máis aló de dicir qu’é un herba ruía qu’enche as terras, pro al téremos a identificación da mesma palabra en sitos achegaos a oriente y occidente, estrévome a meter a palabra veigueña como correspondente ás nosas especies bravas d’Avena.

Os demáis datos que teño refírense sempre ás avías bravas, término máis ben descriptivo pra estremalas da raza labrada  y qu’ás veces a xente usa indistintamente con furafole ou furafolle. Son formas que recoyín na Barrosa (Tapia), El Valín y Obanza (Castripol).

Se se consulta a bibliografía, é un caso arrevesao y pode haber confusióis na identificación, porque en Galicia chámanyes furafol a outras especies que tein el fruto envolto con pinchíos (Arctium lappa, Galeopsis tetrahit). Quizabes pral caso das nosas avías el que deu pé a esa metáfora furadora sía el pico da espiga ou tamén el aresta larga que ten. É úa posibilidá.

As prantas altas del furafole destacan nas veiras das terras y praos. Viyadún (Castripol) (5/8/2014).

Sigo tirando del filo d’esta herba recordando qu’el latín follis, d’unde vén el noso fole (ou folle, na zona de resultaos palatales), significaba ‘bolsa, saco baleiro’ y d’ei nacéu el acepción metafórica de ‘fato’, pra dar a entender qu’a persona qu’é fata el que ten baleiro é a cabeza. Einda se conoce en galego el uso de fole como ‘lolo, sin miga dentro (el fruto)’ y de fol como ‘tolo’. El epíteto fatua nel nome da especie Avena fatua vén precisamente del latín fatuus ‘tolo’. Precisamente, en casteyano esta pranta conócese, entre outros, col nome d’avena loca, y en galego, como avea louca. ¿Pode ter que ver todo esto con que, condo madurece, na pranta queda namáis a espiguía qu’envolvía el grao y nun ten miga que coyer y que polo tanto sería úa avía lola, sin fruto? El problema pra esta elucubración é que loco, -a úsase abondo en casteyano pra, calificando al nome, estremar especies labradas das correspondentes bravas. D’este xeito interprétase este adxetivo como ‘que medra ventureiro, sin control’. Así y todo, nel plano del significao vén a dar na mesma idea de daqué que ta baleiro, en sentido real ou figurao.

Nun hai muitos datos sobre el nome popular na bibliografía máis a mao de Galicia y Asturias. Ta el nome xa dito d’avea louca pr’Avena fatua y, pral caso asturiano, nun voléi noutra cousa máis que nel uso da palabra avena sin máis pra chamar ás especies bravas. Pral casteyano, as denominacióis populares son avena loca, avena morisca, avena silvestre, avena bravía, avena borde y ballueca. Axina se renembra con esta última denominación casteyana el que se dixera aquí al falar dos estoupóis y da posible etimoloxía de baloco. Nun deixa de ser chamadeira a relación semántica que se pode establecer entre as espigas lolas del furafole y as flores qu’estalan dos balocos ou estoupóis.