Dous fraires copulando derriba d’úa umbelífera. Vilarín (Castripol) (16/8/2018).
É evidente que nun temos un nome popular pra todos os seres vivos que nos arrodían. A variedá natural é tanta que pra eso se discurríu a denominación binomial, el nome científico: pra saber de xeito inequívoco de qué especie en concreto tamos falando. Xa se dixo aquí máis veces qu’a xente aveza a chamar con un mesmo nome a especies que ye pintan aparecidas y, condo nun sabe cómo chamaryes, bota mao d’un xenérico herba, bicho ou papón. Muitas das denominacióis que podemos atopar nos libros son en realidá denominacióis de despacho, creadas polos biólogos al nun baxaren tan al detalle os falantes. Precisamente, del insecto del qu’agora vou falar, Rhangonycha fulva, nun atopéi ningún dato identificao col nome científico de cómo se chama popularmente nin en galego nin en asturiano; evidentemente, tampouco en galego-asturiano.
El papón que dá pé a estas renguileiras é un insecto da familia Cantharidae, formada por coleópteros del corpo brando. El fraire, qu’asina ye chamábamos en Mántaras, ten úa color entre marrón y naranxa, anque os oyos, antenas y puntas das alas son mouros. Son bichos pequeníos, d’alredor del centímetro, pro son bus d’estremar condo tán pousaos derriba das flores, normalmente umbelíferas (as que tein xeito de parauguas). Empezan a verse na primavera y sobre todo atópanse muito nel brao, ben veces copulando derriba d’elas. De nenos andábamos a os fraires y, con esa inocencia infantil que pode ser tan inclemente, xebrábamos as parexas tirando d’elas y vendo cómo rompían aquelos corpíos. Máis aló d’estas matanzas ocasionales resultao del noso interés diseccionador, el paponcín nun fai mal a naide. Einda máis: é un gran eliminador de pulgóis y outras larvas d’insectos. Esa color que ten entre colorada y anaranxada pode qu’esplique el sou nome casteyano d’escarabajo soldado ou escarabajo coracero, pola color chamadeira da roupa militar d’outros tempos, y de seguro que tamén esplica el nome de fraire, polos sous hábitos (que cadaquén interprete como quira el acepción da palabra).
As umbelíferas son as preferidas pra os fraires. Serantes (Tapia) (8/8/2017).
Nos poucos datos que xuntéi sobre a denominación en galego-asturiano, al ser os máis d’elos de nun hai muito, pesa a fonética acasteyanada. En Vilarín (Castripol) déronme as variantes flaire y fraire; na Roda (Tapia), fraile; y en Cartavio (Cuaña), flaire. Nas encuestas que fixen en Mántaras hai 35 anos a xente que daquela tía máis de 80 anos, era muito máis bon d’escuitar fraire con normalidá. Agora de seguro qu’haberá dalguén que diga: «Eso nunca se dixo aquí» ou «Eu nunca lo ougüín; xa tades inventando…».
A palabra fraire vén del latín frater, fratris ‘irmao’, pro, como ben esplica Coromines, pinta que chegóu á península ibérica en tempos medievales al través d’un occitanismo, fraire, trido dende Francia cua reforma cluniaciense das ordes relixosas. El resultao patrimonial tía que ser frade (dende fradre < fratre), como en galegoportugués. É verdá que nos quedan continuadores d’este xeito d’evolución en sustantivos como confradeiría ‘asociación con fines relixosos ou profesionales’ ou nel verbo fradar ‘cortar as canas ou as puntas das canas d’un árbol, d’un arbusto’, qu’en casteyano é frailar. Neste segundo caso, tamos delantre d’úa creación a partir da idea del corte de pelo tan característico que levaban os fraires, cua corona rapada. En asturiano, pral nembro d’úa orde relixosa tamén s’impuxo el resultao occitano, anque axeitao en flaire. A disimilación ou diferenciación das dúas consonantes líquidas (-l-/-r-) deuse tamén en casteyano, anque na segunda sílaba: fraile.
Como xa apuntéi, en galego-asturiano, y tamén en asturiano, el peso da lingua oficial foi fendo recular ás formas veyas. Nel noso caso xuntóuse ademáis a casteyanización progresiva que sufren os chamaos grupos consonánticos semicultos (br-, cr-, gr-, pr-, fr-), que fai qu’a xente deixe de dicir brusa, cravo, igresia, prato ou froxo pra dicir blusa, clavo, iglesia, plato ou flojo. Ben sei que nel caso de fraire tamén pesóu ese fenómeno, como xa se víu al falar del sou uso pra chamar al insecto. Anque muitos vocabularios de galego-asturiano recoyen a forma fraire ‘nembro d’úa orde relixosa’ (Acevedo y Fernández, Bual, Mántaras, A Roda, Ponticella), outros recoyen a variante flaire (A Veiga, El Franco, A Roda), condo non directamente fraile ‘laragoto das papas’ (Castaedo y Monón).
Fraire alimentándose derriba d’úa flor. Brañanoceo (Mieres) (22/7/2018).
Hai máis denominacióis pral noso insecto na mesma zona da marina estremooccidental. Y volve mandar a fonética casteyana porque resulta que tamén ye chaman ángel (Serantes, Tapia), angelín (Barres, Castripol; A Roda, Tapia) y hasta angelito (Barres, Castripol; Valdepares, El Franco). Anque os nomes d’Ánxel y d’Anxela téñolos constataos de sobra en galego-asturiano, por razóis sociolingüísticas xa esplicadas outras veces, prá esos seres sobrenaturales tan ligaos á relixón, acabóu impoñéndose a traza casteyana, por muito que yes chamen angelíos, col noso diminutivo. Pasóu aparecido con Xan y Xuan, que condo s’usan pra chamar al santo, acaban en Juan. A esplicación del diminutivo angelito pral insecto tamén debe tar nel matiz de prestixo qu’esa forma casteyana ten implícitamente pral falante, como recurso pra darye einda máis énfasis. El que desconozo é a razón da denominación, anque xa sabemos qu’outro coleóptero, Coccinella septempunctata, recibe en galego-asturiano muitos nomes con matiz sagrao (amecéndoye de Dios al nome: carrachín de Dios, paxaría de Dios, reinía de Dios, rinchía de Dios) y mesmamente en Meiro (Cuaña) ta recoyido el nome d’angelín. Precisamente, os poucos datos que xuntéi del asturiano, todos inéditos y del conceyo de Siero, dicen que ye chaman flaire, sanxuanín ou sanxuanín de Dios. Gracias a esto, pódese identificar con muita seguranza el dato recoyido en Ayer de sanxuanín como ‘insecto d’alas coloradas’, qu’el Diccionario del Academia da Lingua Asturiana define sin máis como ‘insecto de color anaranxada que sal por San Xuan’.
Outra denominación que me deron en Cartavio, que ten traza de ser úa descripción dos nenos, é a de cheirón, porque, condo lo piyaban, el insecto mexábayes un líquido que cheiraba. Tamén recoyín como dato de Lois (As Figueiras) el nome de papón de san Pedro, de seguro que porque nesas fechas d’últimos de xunio é condo se ven muitos.
Herbas y florías 