Carnapodeiro (Sorbus aucuparia)

Os frutos del carnapodeiro amañan recimos grandes ben chamadeiros condo madurecen. Parmu (Teberga) (8/8/2021).

Cuas repoblacióis de pino y ocalito dominando el pouco paisaxe arbolao, na marina tapiega nun hai muita variedá d’especies del país. Precisamente, condo me puxen a xuntar datos dialectales pra falar d’un arbolín como el carnapodeiro (Sorbus aucuparia), precatéime de que nel meu vocabulario de Mántaras nun recoyera a denominación en galego-asturiano y que tampouco Manolo Galano y Jacinto Díaz rexistraban el sou nome autóctono na fala da Roda, señal de que mui común nun era en Tapia. É normal que nun lo fora porque é úa especie qu’aveza a darse por derriba dos 600 m d’altitú, anque pode chegar a baxar hasta os 300 m. Nun reparéi nel carnapodeiro hasta que nun empecéi a salir polos montes d’Asturias, por Somiedu, Teberga, Quirós, Ponga… Despóis si, en conto subín un pouco prá montaña del estremo occidental asturiano, camín da Serra da Bovia, xa vin qu’era úa especie conocida y puiden perguntar cómo ye chamaban. Ben sei que foi nel Roso, al pé da mexadeira del Cioyo, na parroquia castripoleña de Balmonte, unde primeiro sentín úa denominación en galego-asturiano pral árbol: carnapodo. Precisamente publiquéi en 1996 un artículo na revista Entrambasauguas sobre úa visita a ese salto d’augua que tan famoso é agora y nél citaba el noso árbol.

A especie Sorbus aucuparia podía describirse axina dicindo qu’é aparecida nas foyas a un freisno: son compostas, imparipinnadas, querse dicir, cos foliolos postos pariaos al largo del raquis ou eixe y con úa foya sola na punta. Ademáis, como as del freisno, as foyas son lanceoladas y de veiras aserradas. A diferencia máis evidente entre os dous árboles prá xente que nun é entendida, aparte de ser máis pequeno el carnapodeiro, é qu’éste dá úas flores brancas que despóis se tresforman núas frutías en recimos, como arbeyos de grandes, ben chamadeiros condo se poin coloraos. Y é que pertenece á familia das rosáceas, unde se clasifican centos d’especies: aparte da roseira brava y a mansa, os máis dos árboles y arbustos que dan fruta, como el maceiro, el espieiro, a loureira, el abruñeiro, el arto ou el amorolo.

Fala del carnapodeiro Fernández Vior nel sou libro Notas etnolingüísticas del conceyo da Veiga. Diz qu’as canas dan úas varías mui estimadas pola elasticidá que tein y qu’a madera úsase en trabayos pequenos de carpintería. É verdá que nel mundo rural valorábase muito a dureza del carnapodeiro y qu’os mangos pras brosas chufábanse se eran da súa madera.

Hai outra especie autóctona del mesmo xénero, Sorbus aria, que tamén dá fruto colorao en recimos, pro con foyas simples, conocida como raño ou sorbeira branca en galego y como mostayal, mostaya ou mostayera en asturiano, polo que pode haber confusióis cuas denominacióis populares por causa d’esa asomeñanza nel fruto. Por exemplo, en Colunga ta recoyida a palabra sorbital, pro nel diccionario normativo, quizáis por nun haber abonda información, nun s’estreveron a delimitar máis el significao y defínenlo como ‘árbol montés del xénero Sorbus’. Nos vocabularios dialectales de galego tamén hai cruces na palabra sorbeira, que dalgús identifican col noso carnapodeiro pro qu’outros dicen qu’é outra especie, Ribes uva-crispa,  a grosella casteyana. Eu teño datos inéditos d’esa palabra, sorbeira, en galego-asturiano y sempre ma identificaron claramente con Ribes uva-crispa, al falarme das espías del arbusto y dos sous frutos tresparentes aparecidos a úa uva, pro, como xa dixen, nun son raras as confusióis entre especies pouco conocidas y con dalgús elementos aparecidos.

A denominación máis estendida en galego-asturiano pra Sorbus aucuparia é a de carnapodeiro: ademáis de recoyerse nos vocabularios de Ponticella (Villayón) y Bual, teño datos inéditos d’Obanza y Vilarín (Castripol), Llobredo (El Franco), Cartavio, Ortigueira y Vivedro (Cuaña), Castriyón (Bual), Grandas y Santo Miyao (Ayande). A forma sin el sufixo –eiro, carnapodo, déronma nel Roso (Castripol). El vocabulario da Veiga recoye outra variante: carnepodeiro. En Cachafol (Eilao) déronme as formas cadaporneiro y cadaporno; nelas pinta que se deu úa metátesis das consonantes –rn– y –d-: caRNapoDeiro > caDapoRNeiro. Tamén se pode considerar dentro d’esta tipoloxía denominativa a forma carrapoteiro que recoye el vocabulario de Castaedo y Monón (Ayande).

Nel tercio suroccidental, Grandas y Ibias, dáse outra denominación, capudre, en continuidá a entrambos laos col nome usao nos territorios vecíos del asturiano occidental y del oriente lugués. Recoyín a forma en Grandas y Penafonte (Grandas) y en Carbueiro, Santolín y Tormaleo (Ibias).

Hai un terceiro xeito de chamarye unde entra a reiz escorn– y que pinta coyer a veira máis oriental del noso territorio. É a denominación d’escornaprudo que recoye el vocabulario da Veiga, el escornabóis que me dixeron en Vilela de Baixo (San Tiso d’Abres), el escornella que me deron en Grandas y el escornapodeiro que rexistréi en Santalla d’Ozcos.

Carnapodeiro chen de frutos en Vilarín (Castripol) (16/9/2018).

En galego hai un feixe de variantes, comúis dalgúas d’elas a os resultaos del galego-asturiano: capudre, capudrio, cornabois, escornabois, cornabudo, cornabude, cornabuile, cancereixo, cornapuz, cornido, cornide, escornacabra, escornacabras, canfreixo… Dalgúas das formas del portugués son tramazeira, cornogodinho, sorveira-brava, sorveira-dos-pasarinheiros ou escancerejo. En conto al asturiano, hai tres tipoloxías de denominación. Úa máis occidental, anque hai datos d’ela en Colunga: capudre, caputre, capudre, capudru, capudu, capurriu…; outra centrosureña que bota mao del asomeñanza del árbol col freisno, del que se considera popularmente como a fema: alcafresna, alcafresnu, cafresna, cafresnu, fresna…; y outra oriental, qu’entra nel norte de Lión: argomenu, argomeñu, argamón… En casteyano, chámanye serbal de los cazadores ou de cazadores porque ten sido usao el sou fruto como cebo pra cazar páxaros, pro tamén se conoce como serbal montés, zurbal, jerbo, mostajo de perro, amargón, fresno silvestre…

Vendo todas as variedades de denominación en galego-asturiano, pro tamén mirando pra os outros resultaos de linguas vecías, hai que falar da etimoloxía, d’únde vein as formas actuales. Según García Arias, pinta evidente que detrás de todas ta un étimo latín, cornus, que nesta lingua usábase pra chamar a outro arbolín tamén da madera mui dura y que dá frutos, Cornus sanguinea, conocido en galego-asturiano como sanguño. Tanto en galego como en asturiano y en casteyano, a este árbol chámanye con variantes como a nosa relacionadas con sangre, pro einda hai resultaos que siguen el étimo cornus: en galego, corneira; en asturiano, cornapuya, cornapuz ou escuernacabres; y en casteyano, qu’el sou nome estándar é cornejo. Ese elemento corn– acabóu cruzándose cua palabra carne pra chegar a os nosos carnapodo, carnapodeiro ou carnepodeiro, pro manténse el -o- en variantes como cornapodeiro, escornapodeiro, escornaprudo, escornella ou escornabóis. Vese ademáis el cruce col verbo escornar.

Pra García Arias, os acabos en –pudre, –pudru, -pudu… podían ser continuadores del adxetivo pútidum ‘corrompido, cheirón’ ou putre ‘podre’, con úa regularización posterior al masculino en -u. ¿Y qué ten que ver col noso árbol? Pois resulta que Cornus sanguinea y outros árbustos aparecidos del xénero Rhamnus tein úas flores y úa paraza con un cheiror desagradable. Precisamente en casteyano, pra dalgúas d’estas especies danse nomes populares como sanapudio, espino pudio ou pudio (<pútidum) a secas. ¿Qué pasóu nel ámbito galegoportugués y asturlionés? Que debéu darse un desprazamento da denominación polas asomeñanzas nel fruto entre os dous xéneros y empezóu a usarse pra chamar a Sorbus aucuparia, árbol qu’heredóu nel nome a marca d’úa característica que realmente nun ten. Pral paso a –podeiro tamén puido influír el parecido con palabras tan relacionadas cua madera como poda y podar.