Garcia (Ardea cinerea)

Garcia na veira del Río Nalón en Les Caldes (Uvieo) (10/2/2024).

A garcia (Ardea cinerea) é el ave máis grande que podemos atopar nos ríos asturianos. É inconfundible, col sou pico largo, igual qu’el pescozo y as patas. Nel plumaxe predomina a color cardoxa, anque ten os ombros mouros. Nos adultos a cabeza é branca, con úa lista moura derriba dos oyos y, en época de reproducción, ten dúas plumas que ye cain pra detrás, tamén mouras.

Col pescozo espurrido ou, máis a miudo, encoyido en forma d’ese entre os ombros, podemos vela parada na veira del augua, velando sin moverse un faraguyo hasta que pasa un pexe al pé d’ela. Entoncias, con un movemento rápido, páñalo col sou pico largo y pápalo. Tamén se ve muito emporondada nos árboles altos da veira, porque nelos aveza a fer el nío. Pro el máis guapo da garcia é vela botar a engalar, aletiando axeito, cuas patas espurridas pra detrás y col pescozo recoyido.

Hai un par de refráis en galego-asturiano que falan da garcia, anque los hai iguales pro cua gaviota como protagonista: Condo a garcia vai prá terra, coye a brosa y fende a estela y Condo a garcia vai pral mar, coye os bois y vai arar. Con variantes de pouca importancia tán recoyidos nel meu vocabulario de Mántaras (Tapia) y nos libros de María del Carmen García García sobre a tradición oral en Presno y en Balmonte (Castripol). Tamén se recoye en Tinéu el mesmo refrán, anque neste caso en asturiano occidental: Cuando la garza vei pa la sierra, garra la bruesa ya veite a la l.leña. Cuando la garza vei pa la mar, coi’l l.labiegu ya veite a l.labrar. É verdá que nun s’hai qu’esfoutar de todo nestos ditames nin pra cousas del tempo nin pra nada, pro ter tein a súa parte de verdá: a garcia é un ave migradora que chega dende el norte d’Europa ás nosas terras a pasar el inverno buscando un clima máis trempao, ou camín d’África, einda máis al sur; conque se pode tomar como anunciadora del mal tempo. Condo volve pral norte é condo chega el bon tempo y ta búa xeira pra labrar.

Garcia emporondada nun árbol na veira del Nalón, cerca del Barcu (Uvieo) (4/9/2021).

Os datos bibliográficos que temos sobre a denominación d’esta ave en galego-asturiano son poucos. Das versióis del refrán que recoye García García, podemos sacar el dato da forma garcia na Veiga dos Molíos, Montavaro, El Castro y Obanza, todos nel conceyo de Castripol, y a variante garza en Murias, nel mesmo conceyo. Eu esqueicín incluíla nel meu vocabulario de Mántaras, pro nel apartao dos ditames si aparece a forma garza. Reconozo que daquela nun ye din muitas voltas á palabra nin perguntéi por variantes, pro dáme que pensar el feito de que tempo despóis Manolo Galano, el escritor tapiego, me dixera a forma garcia como propia da Roda pra chamar esta especie (y que, por certo, tampouco nun meteran nel vocabulario que fixeran él y Jacinto Díaz). Ademáis, nos dous únicos portos da zona del galego-asturiano unde se recoyéu a súa denominación nel Atlas Lingüístico Marinero, os das Figueiras y Tapia, rexistróuse tamén garcia, con -i-. É evidente qu’el asomeñanza cua forma casteyana (tamén asturiana y galega) foi fendo recular a que debía ser variante máis característica del estremo occidental asturiano. Por úa persona veya nacida en Casarego (Tapia) sei qu’os d’antias dicían garcia, qu’ela fora acasteyanándose y qu’agora chamábayes garzas, pro que s’acordaba ben de súa madre dicíndoye qu’era igual qu’úa garcia porque tía as pernas largas como el ave. Tamén en Cartavio (Cuaña) recordaban esa forma usada de comparanza, anque con úa muyer que tía el pescozo largo y que dicían qu’era como úa garcia. Outros datos d’esta denominación déronmos na Veiga y Meredo (A Veiga), Brañatruiye y Obanza (Castripol), Gudín (El Franco) y Ortigueira (Cuaña).

Como dixen, hoi nel estremo occidental asturiano é máis búa de recoyer a variante garza, que me deron en Santalla, nel Valín y Granda (Castripol), Freisnedo y Villarín (El Franco), Trelles y Vivedro (Cuaña), Andés y Sante (Navia), Castriyón (Bual) y Carbueiro (Ibias), ademáis de na Veiga, Meredo, Ortigueira y Casarego, unde se manexaban as dúas variantes, garza y garcia.

Postura típica da garcia cua cabeza y el pescozo encoyido entre os ombros. Na veira del Río Nalón, en Caces (Uvieo) (14/11/2020).

Os vocabularios galegos que puiden consultar nun recoyen outra forma agá garza, pro nel obra Etnografía mindoniense, unde se xuntan colaboracióis na prensa del estudioso de Mondañedo Eduardo Lence Santar, usa a forma garcia, y tamén cita a versión correspondente del famoso refrán: Cando a garcia vai pró mar, colle os bois e ponte a arar. Tamén noutra obra qu’axunta material oral recoyido pol alumnao del seminario de Mondañedo, A carón do lume, aparece el refrán, anque cua forma garza: Cando a garza vai pra Meira pon a sella na goteira; Cando a garza vai pra o mar, colle os bois e vai arar. En conto al portugués, a denominación del ave ten a forma correspondente cua súa fonética: garça.

Os vocabularios dialectales del asturiano tampouco nun recoyen outro nome que nun seña garza. Así y todo, chama el atención qu’el Diccionariu Normativu nun incluya a variante garcia, condo el Atlas Lingüístico Marinero de Barriuso rexistra esta forma nos portos de Veiga (Navia), L’Arena (Sotu’l Barcu) y Bañugues (Gozón). É habitual a tresmisión de vocabulario entre os portos marineiros, el qu’esplica os datos máis al oriente, así que, a falta d’outros datos, pinta que tamos delantre d’outro caso máis d’úa denominación característica d’esa zona de transición tan interesante del oriente de Lugo y el occidente d’Asturias.

Despóis de tar un bon pedazo parada na veira del Nalón, a garcia bota a engalar. Vense ben as dúas plumas cayendo pra detrás da cabeza. Les Caldes (Uvieo) (10/2/2024).

A palabra garza é d’etimoloxía discutida. Coromines propuxo úa orixe prerromana núa forma hipotética *karkia porque en dalgúas linguas célticas actuales tein formas aparecidas na denominación del ave. A cousa é que na Romania namáis en casteyano, galego-portugués, asturlionés y valenciano (garsa) se dá esta clas de resultao: noutros sitos botan mao d’outros xeitos de chamarye, como el catalán (bernat pescaire, agró), aragonés (garrapescaire, pescataire), francés (héron), italiano (airone)… El nome en latín era ardea, palabra que ta na denominación científica da especie, acompañada del epíteto cinerea ‘cincenta, cardoxa’, pola color del plumaxe. Outros etimólogos buscan aquí a orixe de garza (árdea > *arza); pra esplicar el resultao con g-, García de Diego propón un cruce col latín gruius ‘grulla’. Outro elemento interesante é qu’á nosa pega (Pica pica) noutras linguas vecías chámanye d’un xeito aparecido: garza (aragonés), garsa (catalán), agaça (occitano), gazza (italiano)… Seña cual seña ese étimo misterioso, é evidente el parentexo de todas estas denominacióis, tanto dá que señan pr’Ardea cinerea ou pra Pica pica.

Pral caso del asturiano, unde ademáis garza ten tamén el acepción local de ‘gorgoleiro’, García Arias recoye todas estas hipótesis y propón outra máis: relacionalo cua influencia de garciu ‘gancho’, pola comparanza col xeito del pescozo da garza condo vai engalando, el que podía esplicar el amecedura d’ese g- inicial al nome del ave. A palabra garciu é úa creación analóxica a partir del feminino garfia ‘gazoupa, garra’, que vén del árabe garfah ‘puñao’. D’ei saliron palabras como a nosa garfela ou a garfiella/garciella del asturiano, ou el portugués garfo ‘tenedor’. Hai que reparar na facilidá de confusión, xa comentada máis veces, entre a labiodental (f) y a linguodental (ce, ci, z): cereixolo/fereixolo, cioyo/fioyo… Resulta clara a relación de significao entre todas esas palabras con garc-/garf-: en galego-asturiano temos a garcia/garfia ‘uñas da cabeza del martelo’, garcio ‘canía que s’inxerta’, garfio ‘xermolo’, garfa/garfia ‘gazoupa’, garfiar ‘arrapañar, botar a mao a daqué’…

Calzóis de cuco (Aquilegia vulgaris)

Flor de calzón de cuco. Estrémanse ben as anteras marelas. Rozamayor (Mieres) (7/6/2022).

Hai flores que son chamadeiras pola súa feitura ou pola súa color; hai outras que lo son pol nome que yes dá a xente. Hailas que chaman el atención por todas estas razóis: é el caso dos calzóis de cuco (Aquilegia vulgaris).

As súas flores mialma tein úa estructura ben arrevesada. Ten cinco sépalos qu’apuntan pra fóra y qu’alternan con outras tantas pezas tubulares rematadas nun pico revirao apuntando pra dentro. Por debaxo, esos tubos van abrindo al xeito d’úa campá, cuas veiras abrancazadas, por unde os insectos piyan el néctar. Como as flores nacen embrocadas, hai que miralas por embaxo pra ver a figura tan guapa qu’amañan: cinco semicírculos que se xuntan arrodiando os estames, resaltando cuas súas anteras marelas. Os picos qu’a flor ten enriba, como se foran as gazoupas d’un páxaro de rapiña, déronye el nome científico d’Aquilegia á especie y tamén esplican el nome casteyano d’aguileña.

¿Y qué dicir da color tan guapa que tein? As flores son d’un azul tirante a morao, anque ás veces podan chegar a ser brancas. É especie propia das veiras dos camíos, al pé d’arbolao ou de ríos, normalmente en sitos frescos, así qu’os calzóis de cuco son sempre úa delicia pra os oyos del pasiante condo florecen na primavera. A súa guapura xa fexo que dende a Edá Media se prantara como ornamental y hasta como especie melecieira, anque se trata d’úa pranta tóxica. Hoi ta presente nos xardíos de todo el mundo; ás veces son outras razas del xénero Aquilegia ou híbridos entre especies.

Peteiro de calzóis de cuco. Caliao (Casu) (10/6/2023).

A feitura das flores, que poden asomeñarse, se poñemos imaxinación, ás perneiras d’us pantalóis, deu pé al nome en galego-asturiano de calzóis de cuco, con variantes con artículo ou non nel complemento (de cuco, del cuco) y según cómo chamen al ave (cuco, cuquelo, cuquello…). Aquilegia vulgaris nun é el única especie con flores chamadeiras y globosas: en dalgús sitos del estremo occidental asturiano, esta clas de denominación tamén se dá a os estoupóis (Digitalis purpurea) y a os galos (Linaria triornithophora), conque, al cabo, atopámonos con un xareo de cruces de nomes al que costa caro poñerye xeito.

Recoyín un bon feixe de datos sobre estas tres especies y as coincidencias poden deberse a errores d’identificación da xente porque nun mesmo conceyo xúntanse informacióis del mesmo nome aplicao a dúas diferentes. Pro, como xa se dixo tantas veces, nas denominacióis populares danse confusióis que chegan a asentarse. Nun hai volta que ye dar. Eso si, basándome en sitos unde estreman con nomes distintos as tres especies y unde ye chaman así a Aquilegia vulgaris, decidínme a escoyer pra ésta el título de calzóis de cuco.

É característico cómo as flores d’esta especie quedan embrocadas. El Picu Llera, Penanes (Morcín) (13/5/2012).

El primeiro qu’hai que comentar sobre el nome é que, como a especie bota muitas flores, a denominación popular aveza a ser en plural, anque pode darse tamén en singular, igual que pasa col nome da roupa: os calzóis, pro tamén el calzón. 

¿Qué datos din xuntao sobre esta pranta tan guapa? Rexistréi a forma calzóis de cuco en Vilarín (Castripol), Teixeira (Santalla d’Ozcos), Eilao y Zadamoño (Eilao), Penafonte (Grandas), Ponticella (Villayón) y Tremao (Ayande). En Fontescavadas (Bual), dixéronme calzóis de cuquello, y en Vilabolle (Grandas), calzóis del cuco. Pral dato de calzón de cuquello que dá el vocabulario de Bual, único estudio dialectal que recoye a palabra anque nun identifique a especie, podemos esfoutarnos cua información de Fontescavadas.

En Cartavio (Cuaña), déronme un nome tamén basao na feitura da flor: campaniyas. Y el último dato que me dixeron foi el de mayola, en Arbón (Villayón), quizáis por ser el mes de mayo condo empezan a verse máis flores da especie.

Calzóis de cuco cos sépalos xa un pouco esmortanxaos. Brañanoceo (Mieres) (15/5/2023).

En galego pinta que pr’Aquilegia vulgaris queren miyor buscar a comparanza con outras realidades: paxariños, bonetes, enxertiñas, fidalguiños, herbas dos pitos, herbas pombiñas, soldados… y, achegao al occidente asturiano, na Ribeira de Piquín, calzón de cuco. En asturiano, ademáis del nome de calderón, si que se dan máis as denominacióis relacionadas cos calzóis: calzones de cuquiellu ou del cuquiellu, calzones de raposu ou calzones de fema, anque nestos casos compartido con Digitalis purpurea.

En conto al casteyano, a máis territorio máis denominacióis, sempre basadas na comparanza cua súa feitura ou cua color, anque non cos calzóis: aguileña, campanillas, farolillos, farolillos de san Antonio, guantes de dama, guantes de la Virgen, pajarillas, pajarillas bobas, pajarilla aguileña, pajaritos, palomilla, palominera, pelícanos, pelicanos, peliancos, manto real, capa de rey, clérigos, clérigos boca abajo, frailes boca abajo, soldados…

Cigarra (Tettigoniidae)

 

Macho de Tettigonia viridissima en Brañanoceo (Mieres) (14/7/2018).

Nel brao, nas nosas andanzas polos praos, os saltóis (Caelifera) eran compañeiros habituales y obxetivo ás veces da nosa caza. Pro, ademáis de saltóis, que nun paraban quietos y costaba caro piyalos, de ralo en ralo atopábamos us máis grandes, d’un color verde claro intenso, máis pasmaos y torpóis y, polo tanto, máis bus de coyer, se é que nos atrevíamos y nun nos daba noxo sentilos buligar na nosa mao zarrada. En Mántaras chamámoyes cigarras, insectos famosos por cantar, por emitir ese son monótono y característico dos días de brao, condo máis pega el sol. En realidá, esas cigarras nun son úa especie namáis, senón qu’hai miles d’úa traza aparecida por todo el mundo y que se clasifican na familia Tettigoniidae, del suborde Ensifera, que se clasifica nel orde Orthoptera igual qu’os saltóis, anque estos son del suborde Caelifera. Todos os ortópteros son insectos mazcadores con dous pares d’alas: el par de fóra (tegmen) é duro y el de debaxo, membranoso. Pro el que caracteriza el suborde Ensifera al que pertenecen as cigarras é que tein úas antenas larguísimas, ás veces máis qu’el sou propio corpo, non como os saltóis, que tein as antenas curtias. Condo os machos das cigarras razpían un tegmen col outro amañan el sou cantar repetitivo, que yes val ás femas pra decidir cuál é el que ten máis aptitudes. 

Xa dixen qu’hai miles d’especies da familia Tettigoniidae, pro tres mui características y muito búas d’atopar en Asturias son Tettigonia viridissima, Ruspolia nitidula y Ephippiger ephippiger. As dúas primeiras son máis aparecidas. Tettigonia viridissima é grande: pode chegar a ter máis de cuatro centímetros. Anque hai exemplares apardazaos, normalmente son verdes, pro sempre tein úa lista marrón porriba da cabeza y el lombo. A segunda especie é máis pequena, normalmente verde, y é da cabeza cónica, aguzada. A terceira, Ephippiger ephippiger, é aparecida a un grilo, del corpo curtio y máis regordeto qu’as outras cigarras. É verde, anque tamén pode ser apardazada, y nesta especie cantan tanto machos como femas. Todas estas cigarras vense nel estao d’adulto en pleno brao, despóis de pasar pol estao de ninfa. Outra cousa mui chamadeira d’elas é el órgano col qu’as femas poin os ovos, el ovipositor, qu’é mui largo y prá xente pinta como se fora un aguiyón.

Macho de Tettigonia viridissima nel cristal d’un coche (14/7/2018). Brañanoceo (Mieres).

Anque eu sempre las conocín como cigarras, máis tarde souben qu’en Castilla as cigarras son outros insectos dos que quizáis úa das especies máis representativas seña Cicada orni. Son da familia Cicadidae, que nun pertenece al orde Orthoptera, senón a Hemiptera. Simplificando muito, os hemípteros son chupadores y non mazcadores como os ortópteros. Eso si, son tamén cantadores, pro son bichos máis pequenos y con alas tresparentes, polo que son máis aparecidos a úa moscúa qu’a un saltón. Tamos falando d’insectos de sitos calentes, así que nel territorio occidental asturiano danse namáis nas terras máis al sur. Como en casteyano a palabra cigarra os naturalistas xa la tein ocupada pra os cicádidos, ás nosas cigarras chámanyes en casteyano estándar saltamontes verdes ou langostas verdes. Pro pra complicar a cousa aquí entra outra palabra d’uso común nesa lingua: chicharra. Nel diccionario da Real Academia Española aparece como sinónimo de cigarra y polo tanto defínela igual, como cicádido. Sicasí, como estudióu Cándido Santiago Álvarez nun artículo ben interesante, as dúas palabras tein etimoloxías emparentadas, anque con diferencias, y ademáis os primeiros testimonios bibliográficos de cada úa son d’etapas cronolóxicas distintas, máis modernos os de chicharra. Xa especialistas nestos insectos deixaron claro hai máis de cen anos qu’a denominación de cigarra en casteyano referíase a os cicádidos y chicharra a os tetigónidos. El asomeñanza fónica entre as palabras y el feito de qu’as dúas foran especies cantadoras favorecéu un equivoco que se foi repetindo entre úas publicacióis y outras hasta cuayar nel presente. A pesar del diccionario académico, nel casteyano dialectal hai muitos sitos unde estreman esas dúas denominacióis pra cada familia d’insectos, anque ás veces é al rovés del que propóin os especialistas. Pro qu’a definición como cicádido tanto de cigarra como de chicharra é insuficiente resulta claro: nun hai máis que ver as ilustracióis en libros en casteyano da fábula da cigarra y a forniga unde pintan a cigarra con traza de tetigónido y non de cicádido. 

Volvo á nosa dialectoloxía. Os únicos vocabularios locales de galego-asturiano que recoyen cigarra son os de Mántaras y El Franco, anque neste segundo caso nun define de qué familia se trata. Eu teño rexistraos datos da palabra pra referirse a os tetigónidos na Veiga, El Valín y Vilarín (Castripol), Valdepares (El Franco), Vivedro y Cartavio (Cuaña), El Monte y Sante (Navia), Bustapena (Vilanova d’Ozcos), Brañavella, Pousadoiro, Quintela y Santalla (Santalla d’Ozcos), Castro y Grandas, y Cachafol (Eilao).

Tamén me deron a variante chicharra na Veiga, mentres que noutros sitos nun ye conocían un nome diferente dos saltóis y chamábanyes a todos igual. Fago aquí úa pousa pra esplicar un asunto que complica el panorama da denominación d’estos insectos. En asturiano, d’oriente a occidente, ta constatao el uso da palabra grillu non solo pral insecto mouro que vive en covías nel tarrén, del suborde Ensifera como as nosas cigarras, senón tamén pra referirse a os saltóis. Al cabo, todos son ortópteros. Ás veces, a diferenciación entre us y outros faise col xénero da palabra y aplícase grilla a os saltóis y grillu al outro insecto…, pro tamén se recoye grilla pra referirse ás cigarras: por exemplo, en Tox (Vil.lapedre), na parte de Navia de fala asturiana, unde yes chaman gril.las. Pois ben, en Cartavio (Cuaña) dixéronme que chamaban grilla ás cigarras máis pequenas y cigarra ás máis grandes, y qu’a cigarras como Ephippiger ephippiger conocíanlas os nenos como grillos pinchóis por causa dos ovipositores tan impresionantes que tein as femas. Esta especie, condo nun ye chaman cigarra, descríbenma na Veiga y en Barres (Castripol) como grilo verde sin máis. Y nas Figueiras esplicáronme que chamaban saltapayales ás cigarras y que nun era raro sentir chamar grilos a os saltóis. Hai que recordar que saltapayales é úa das denominacióis dos saltóis en galego-asturiano. Pode dar úa idea da complicación nestas denominacióis qu’en Andés (Navia) dixéronme qu’a cigarras y saltóis chamábanyes saltapraos, pro tamén houbo alí quen me deu el dato de qu’ás cigarras chamábanyes grillos.

Exemplar de Ruspolia nitidula. Estrémase a cabeza aguzada característica d’esta especie. Mántaras (Tapia) (13/8/2018).

Na Ovellariza (Vilanova d’Ozcos) dixéronme qu’alí chamábanyes cigalas. Axina m’acordéi d’un pico en Güeria (Quirós), que se chama La Cigal.la. Según recoye Julio Concepción, nese conceyo chaman cigal.las a os grilos, a os que fain covas y cantan de noite. ¡Outra vez os cruces entre grilo y cigarra! É chamadeiro el dato vilanovés, porque cigala é el nome que ye dan en catalán a os cicádidos, ademáis d’al crustáceo tan apreciao na gastronomía Nephrops norvegicus. Y é que tanto cigarra como cigala vein del latín vulgar cicala, variante de cicada, nome col que chamaban nesa lingua a os insectos cantadores. Pol asomeñanza, entendo que máis cos tetigónidos que cos cicádidos, el nome de cicala aplicóuseye tamén al crustáceo y d’ei el actual cigala. Teño lido comentarios escépticos de dalgún estudioso sobre el pouco parecido da cigarra cua cigala, pro supoño que será porque tán pensando nel hemíptero y non nel ortóptero, na nosa cigarra. Se pensamos nela, ta máis búa de ver el asomeñanza. Cuntáronme úa anécdota d’úa boda hai muitas décadas, condo empezóu a popularizarse poñer marisco nel menú. Dicía úa muyer de Salas con muita gracia mentres esbiyaba núa gamba: «A mi estas gril.las nun me chocan muito». El marisco era úa realidá nova pra ela y axina ye salíu a comparanza con outros bichos que conocía ben y que se daban un aire, anque foran máis pequenos. Outro dato: según el Atlas Lingüístico Marinero de Barriuso, en Tapia á cría da lagosta chámanye grilo. Y, seguindo cos cruces entre denominacióis de mar y terra, tampouco nun hai qu’esqueicer qu’el latín locusta referíuse tanto a os saltóis como a os crustáceos, d’ei qu’en casteyano se chame langosta al crustáceo, si, pro tamén a os saltóis condo chegan en enxames y acaban con todo.

Xa se falóu dos datos del asturiano grilla, pro outros xeitos de chamar á cigarra nesta lingua, ademáis de cigarra, claro, son chicharra y cantariella, ou, sin máis, saltapraos, col mesmo nome que yes dan a os saltóis.

Sobre a orixe da palabra chicharra, aveza a dicirse que vén tamén del latín cicala, anque con un compoñente onomatopéyico chich-. Tuvo úa variante masculina qu’é a que pinta que deu a palabra cigarro, por comparanza cua forma alargada da cigarra. Nel artículo referido de Santiago Álvarez fálase da palabra mozárabe chicarro ou chicarra pra referirse ás cigarras como orixe del actual chicharra en casteyano. García Arias pensa que chicharra, qu’en asturiano tamén s’aplica a un páxaro, Locustella naevia, é un nome onomatopéyico, igual que se chama charchar  a outra ave, Saxicola rubicola. El sufixo –arra sería posterior, romance, y parece un diminutivo que se pon á onomatopeya chich-.

Paredeiro (Cyanistes caeruleus, Parus major, Periparus ater)

Paredeiro da especie Parus major pousao núa cana d’un mazueiro en Mántaras (31/8/2022).

Tradicionalmente, a relación dos nenos (que non das nenas) cos páxaros era conflictiva, por dicilo d’un xeito suave. Os que sempre salían perdendo eran os probes dos paxaríos, que sufrían úa persecución inclemente: básicamente, cazalos ou atopar os níos pra coyeryes os ovos (é el que se chamaba saber níos). Pra cazalos vivos usaban técnicas como a da liga, que xa espliquéi al falar del xilgueiro (Carduelis carduelis), ou artefactos como el pesugo ou presugo, úa especie de pirámide embrocada feita de paliquíos.

Tamén é verdá qu’ese contacto tan achegao cos páxaros daba pé a que los conoceran muito ben y ademáis de cerca. Eso axudaba a que muitas especies tuveran un nome tradicional y qu’este se mantuvera y tresmitira. Ta ben que s’esqueiceran aquelas prácticas cinexéticas tan ruías, pro non que s’esqueizan as denominacióis populares pra os páxaros. En Mántaras ben deitéi de chegar a tempo pr’atopar bus informantes que daquela, a últimos dos anos 80, condo fixen el vocabulario, xa eran veyos, pro recordaban os sous tempos de nenos cazadores. Hoi, máis de treinta anos despóis, se perguntamos a cualquera persona veya del lugar, de seguro que nun sabe dicir máis d’úa docía de nomes autóctonos. Tamén é verdá qu’einda quedan personas mui observadoras ou que yes manan esas cousas y que s’acordarán de máis. El asunto é atopalas.

Ás veces, as denominacióis que se recordan costa caro identificalas. Por falta de conocementos ornitolóxicos abondos pra saber perguntar con xeito, atópome con muitos datos que condo los recoyín nun din sabido a qué especie concreta se referían. Ás veces nun apuntéi máis que descripcióis mui vagas («un paxarín mouro…», «un páxaro con algo de mouro y marelo…»), conque teño que fer suposicióis ou asignar esos nomes a máis d’úa especie pra nun erralo. Se son aparecidas as feituras das aves, é mui normal qu’a xente las confunda ou que yes día el mesmo nome a todas. É el caso dos páridos, úa familia de paxaríos qu’incluye muitas especies, pro qu’en Asturias ten cinco representantes. Os tres máis conocidos y bus de ver na marina son Parus major, Cyanistes caeruleus y Periparus ater. Antano el nome del xénero de todos tres era Parus y namáis mudaban el epíteto, pro esto da taxonomía científica vai evolucionando y perfeccionándose, y hoi é aceptao que cada especie pertenece a xéneros distintos da familia. Como hei a esplicar agora, nun teño abondos datos como pra dedicaryes cadasúa entrada, conque decidín titular as tres cua denominación popular en galego-asturiano de paredeiro.

Na foto nun s’estrema muito ben el color azul na cabecía, pro vese a feitura rechonchía que ten Cyanistes caeruleus. Vega (Uvieo) (13/1/2021).

Empezo pol máis común y el máis grande dos nosos páridos, como indica el epíteto del sou nome científico, Parus major. É un paxarín mialma ben guapo, del corpo marelo y a cabeza moura, con úas meixelas brancas ben chamadeiras. Ademáis, destaca nél a lista moura que baxa por todo el peto, como se fora úa corbata. Pol lombo, a color é averdosada tirante a marela.

A segunda especie, Cyanistes caeruleus, tamén ten as meixelas brancas, pro ten ademáis úa lista branca paralela porriba dos oyos, que quedan enmarcaos núa tira moura que sigue por detrás da cabeza. Ten úa traza mui regordetía, qu’hasta pinta que nun ten pescozo, pro é lixeiro y nun para quieto nas canas, ben veces aporondando cuas patas pra enriba. Quizáis el que máis lo individualice seña el azul das alas y del pico da cabeza.

A terceira especie, a máis pequena das tres, Periparus ater, resumindo muito, vén ser úa versión en muido y en branco y mouro de Parus major, anque en proporción a cabeza é máis grande y nun ten esa especie de corbata. É chamadeira nél a mancha branca vertical que ten por detrás da súa cabeza moura.

Os tres anían en furaos d’árboles y, mui a miudo, de paredes. D’este gusto por fer os níos nas regandixas das paredes ten que vir el nome en galego-asturiano de paredeiro. Nun hai que deixarse engañar pol asomeñanza fónica cua denominación que yes daban en latín a estas aves, parus, que vén del nome del isla grega de Paros. A palabra paredeiro recoyínla en Mántaras, tamén cua variante feminina paredeira, pra chamar a Cyanistes caeruleus y a Periparus ater. Nun lo recordo, pro quizáis nun din atopao máis datos pra estender a denominación tamén a Parus major. Pra os páridos en xeneral, apuntéi paredeiro na Bouza y As Campas (Castripol), El Viso, Salave y A Roda (Tapia), y Villar (El Franco). Nel vocabulario de Bual de María Teresa López, paredeiro defínelo como ‘herrerillo común’, mentres qu’el da Veiga, pra esta mesma definición dá a forma ferreirín. Este nome déronmo na Caridá (El Franco), pro pra chamar a Parus major. Primeiro de seguir falando d’outros datos que teño, é ben saber cómo yes chaman a estos páridos nas linguas vecías porque eso ha a axudarnos.

El máis pequeno dos páridos de noso, Periparus ater. Brañanoceo (Mieres) (28/3/2021).

Hai que recordar que todas as linguas estandarizadas ou en proceso d’estandarización buscan poñer xeito á variedá de denominacióis populares, y ás confusióis y xeneralizacióis pra máis d’úa especie, decidindo us nomes vulgares estándar (en contraposición cos nomes científicos, que son iguales pra todas as linguas). En casteyano, el nome estándar pra Cyanistes caeruleus é herrerillo, pra Parus major é carbonero y pra Periparus ater é carbonero garrapinos. Como se comproba, condo se comparten popularmente nomes pra máis d’úa especie, el que fain os ornitólogos estandarizadores é poñeryes adxetivos a esos nomes, muitas veces basaos nas denominacióis que dá a xente. Nel caso del portugués, os nomes estándar son, respectivamente, chapim-azul, chapim-real y chapim-carvoeiro. A proposta galega sigue ese mesmo esquema: ferreiriño azul, ferreiriño real y ferreiriño carboeiro. As referencias al carbón y al ferro tamén se dan popularmente na ornitonimia asturiana dos páridos, anque na proposta asturiana os adxetivos coinciden col reparto del casteyano y non col del galegoportugués: veranín ferreru, veranín carboneru y veranín garrapinos. Evidentemente, anque poda haber un faraguyo d’arbitrariedá en cualquera decisión estandarizadora, pra ben ser ten que tar fincada nun bon conocemento da realidá dialectal y por eso neste caso, como base pra os nomes, botaron mao das denominacióis máis estendidas nesas linguas: herrerillo, carbonero, chapim, ferreiriño y veranín.

¿Y cuál é a realidá dialectal? Os vocabularios galegos recoyen muitas denominacióis populares, anque, condo especifican, céntranse nas dúas especies máis conocidas, Parus major y Cyanistes caeruleus. Prá primeira rexístranse nomes como abelleira, abelleiro, almixelo, almixendro, ameixengo, carboeiro, carboeira, chapiño, ferreiriño, ferreiró, ferreirolo, maceiro, patachín, patacho, picafolla ou tinque. Prá segunda, bacachís, bacachés, chapiño, chinchín, ferreira, ferreiriño, ferreirolo, frade, picafolla ou maceiro. Como se pode comprobar, muitos coinciden. Tamén hai dalgún dato recoyido de cómo arromendan popularmente el sou piar trisílabo: chichichí.

En asturiano a denominación máis estendida pra os páridos é veranín ou branín, anque tamén ye chaman dayundes veranu ou capellán. Pra Parus major específicamente, tán recoyidas tamén as formas carboneru, corbatín y chichipán. Pra Cyanistes caeruleus, ferreru, ferrerín y pequeñancín. Pra Periparus ater, abeyerín y veranín real. En Lión y máis al sur, hasta Estremadura, danse denominacióis como cacafú, chichipán, chichifón, ferrerín, mosquerín, papín, pepechín, pepecruz…

Un paredeiro picotiando entre os fayucos d’úa faya nos Arrudos, en Caliao (Casu) (10/6/2023).

En casteyano, según recoye Francisco Bernís nel sou Diccionario de nombres vernáculos de aves, os primeiros naturalistas, dende el s. XVII hasta el XIX, pra Parus major citan os nomes de santa cruz, chichipán, monje y carbonero. Pra Cyanistes caeruleus, herrerillo. Pra Periparus ater, garrapinos, pinero y pinariego, porque é un ave típica dos pinales. Nas encuestas que fexo él, Bernís recoye como a máis estendida en casteyano pra Parus major a de chichipán, con variantes relacionadas como chapín, pepechín, chachapín, machachín, cuchinchín, chinchín, chinche, pichichí, fifirifí, tintín pérez, aguaquí, cagachín…, en dalgús casos tamén aplicadas a Cyanistes caeruleus. Ademáis recoyéu denominacióis como abejarillo, catabeja, carbonero, chocolatera, curica, santa cruz… Pra Cyanistes caeruleus rexistróu datos de cerrojero, cerrajero, cerrajillo, coronilla, herrerillo, herrerico, herrerín, herrerino, herrerito, herrereta… ás veces referidos tamén a Parus major. Pr’acabar hai que señalar un dato chamadeiro: Bernís fexo encuestas na zona noroccidental asturiana y, anque nun especifica el punto, diz que recoyéu en Asturias a forma paradeda. ¿Será un error por paradeira?

Con toda esta chía de datos dialectales, compróbase cómo s’usan muitos nomes indistintamente entre as especies de páridos y qu’as motivacióis pras denominacióis tein que ver cua color del plumaxe, col sou piar de reclamo, cua súa alimentación… y sempre presente el diminutivo polo pequenos que son. Esos datos, como dixen, tamén nos valen de marco pra interpretar os qu’hai del galego-asturiano. Como se pode comprobar, a motivación prá denominación de paredeiro, basada nel sito unde aveza a fer el nío, pinta ser úa creación autóctona del territorio noroccidental d’Asturias que nun se dá noutras zonas peninsulares. Einda máis, en Sabugo (Castripol) tamén me deron el sinónimo de picapedreiro, outro oficio máis que sumar ás xa citaos d’outras linguas como carvoeiro, carboneru, carbonero, cerrajero, ferreiro, ferrerín, herrerillo, capellán, curica, frade ou monje, anque todos estos tein que ver cua color ou, nel caso del cerruyeiro y del ferreiro, col piar metálico del sou reclamo.

Pódese estremar a tiría branca que ten detrás da cabeza a especie Periparus ater. Brañanoceo (Mieres) (28/3/2021).

En conto os datos de ferreirín, qu’enlazan cua denominación galega de ferreiriño, vein a complicar el panorama denominativo en galego-asturiano porque, como xa se víu al falar del paporrubio (Eritacus rubecula) y del charchar (Saxicola rubicola), hai datos dos conceyos da marina de qu’hai quen chama tamén asina a estas dúas especies.

En Zreixido recoyín pra os páridos el nome d’abeyeiro, qu’enlaza cua denominación galega d’abelleiro ou abelleira, col asturiana d’abeyerín y con outras peninsulares como mosquerín, abejarillo ou catabeja. Relacionao cuas denominacióis trisíslabas qu’arromendan el reclamo del ave, ta a forma que me deron na Mundiña (A Veiga): chincherín. Sorprendéume saber qu’en muitos sitos de Huelva, Cádiz, Sevilla… chámayes santacruz, forma que tamén me deron, con artículo masculino ou col feminino, en cuatro puntos de Castripol das parroquias de Piñeira, San Xuan y Siares: El Valín, Sabugo, Granda y Presa. Nos dous primeiros sitos téñolo apuntao como pra todos os páridos en xeneral, pro vexo agora que nos dous últimos dixéronme que tía úa raya branca porriba da cabeza, así qu’a referencia é clara a Periparus ater. A motivación pra este nome de matiz relixoso debe ser pola mor da forma peculiar qu’en Parus major fai a lista moura vertical al chegar dende a barriga hasta debaxo del pico y seguir polos laos fendo úa especie de cruz. Col paso del tempo, muitos falantes deberon mudar el nome pral outra especie.

En Anlleo (Navia), recoyín el nome de furasebe pra Cyanistes caeruleus. A variante furasebes tíala apuntada cerca, en Villouril, nel mesmo conceyo, pra un páxarín agrisao sin muita máis descripción. Quizáis se refira tamén a Periparus ater, pro paréceme que, esfoutándose nel dato d’Anlleo, podemos identificalo alomenos como párido.

Un feixe de paredeiros novos taban picotiando al pé d’un horto en Mántaras. Esta é úa das fotos que yes saquéi (29/5/2021).

Recoyín nel Chao das Trabas (El Franco) el nome de carbueiro pra os páridos, anque terá que ser pra os dous da cabeza moura (Parus major y Periparus ater), mentres qu’en Salcedo (Vilanova d’Ozcos) a descripción que me deron encaxa perfectamente con Periparus ater, como en Penacova, nel mesmo conceyo, unde ye chamaban carbueira. Quédame namáis un nome por identificar, chichí, que me deron en Santolín (Ibias), y que concuaya con todo el feixe de denominacióis onomatopéyicas que xa se viron en toda a península, cua veigueña chincherín, cua galega chinchín y col chichichí que se mencionóu como descripción del sou reclamo. Como sei que nun se trata del charchar (qu’así ye chaman alí a Saxicola rubicola), nun me parece que seña aventurarse demasiao identificalo como nome xeneral de párido.

Por se einda nun taba abondo repetido, el caso dos páridos é úa mostra máis del arrevesao qu’é determinar os nomes tradicionales das especies en situacióis como a del galego-asturiano, que nun dispón d’abondos trabayos de campo específicos. Y, xa que se falóu tanto d’estandarización ornitolóxica, entrementres nun chegan máis datos, cos poucos que temos estrévome a propoñer estos nomes: pra Parus major, paredeiro; pra Cyanistes caeruleus, paredeiro ferreirín; pra Periparus ater, paredeiro carbueiro.

Cigua (Echinochloa crus-galli)

A cigua é búa de ver nas veiras dos meizales, verde como el meiz y das foyas tamén anchas, anque á súa escala, claro. Baxada á praya d’Esteiro (Tapia) (13/7/2023).

Condo as cousas nun che van como pensabas y pinta que teis un fado que fai que todo salia mal, aveza a dicirse: Teño a cigua. Esa espresión, qu’é ben conocida en asturiano, ta recoyida tamén en vocabularios de galego-asturiano como os da Veiga, A Roda ou Bual. Ademáis, a palabra cigua úsase, tamén como en asturiano, pra chamar a un amuleto d’acebache cua figura d’un puño unde asoma el dido gordo y que se levaba antano crendo que tornaba el mal d’oyo. Con esta segunda acepción temos outra denominación en galego-asturiano mui asomeñada, figa, que recoyen nel sou vocabulario Acevedo y Fernández y que tamén é como chaman a ese amuleto en galego.

Pro se traigo aquí a palabra cigua é porque en galego-asturiano chámase asina úa especie vexetal: Echinochloa crus-galli, un herba da familia das poáceas (ou gramíneas), igual qu’el herba brancal (Holcus lanatus) ou el furafole (Avena barbata, Avena fatua), por poñer dous casos.

A cigua enche trigales y meizales, así que sempre deu labor a os labradores pra descastárenla. A chanteira da pranta pode chegar al metro d’altura y bota úas foyas anchas y verdes como se fora un peteiro de casos de meiz en miniatura. Son características as inflorescencias, con recimos d’espiguías alredor de cada guía. A feitura d’esta especie esplica el nome que ye dan en muitos sitos da Península de pie de gallina, pie de gallo, pie de pollo, pierna de gallo, pé-de-galo…

A inflorescencia da cigua nace dereta y condo vai madurecendo vai abrindo en recimos. Serantes (Tapia) (26/7/2022).

A denominación de cigua en galego-asturiano recóyenla os vocabularios d’Acevedo y Fernández, A Veiga, Mántaras, A Roda, El Franco, Bual y Ponticella, dalgús d’elos sin definila col nome científico, pro ta clara a identificación porque é un herba mui característica y conocida. Aparte, eu recoyín ese nome prá especie nel Valín y Brañatruiye (Castripol), Serantes y A Barrosa (Tapia), San Xuyán y Valdepares (El Franco), Vivedro y Cartavio (Cuaña), Sarandías (Bual), El Monte y Villouril (Navia), y Poxos (Villayón). Tamén me deron as variantes ciugua na Barrosa (Tapia) y ciúga nas Campas (Castripol).

El fitónimo cigua tamén s’usa nel asturiano occidental y ta documentao, anque poucas veces cua identificación concreta d’Echinochloa crus-galli, en sitos como Tox (Navia), Berbegueira (Villayón), Valdés, Tinéu, Cuideiru ou Pravia, en dalgún caso cua variante cisgua. Así y todo, avezan a describila como úa pranta mui verde que sal en peteiros nas terras. En galego recóyese tamén esa denominación alomenos nel conceyo da Pastoriza, nel oriente lugués, pra úa clas d’herba sin identificar. El demáis, nesta lingua nun ta constatada a palabra pras outras acepcióis que s’esplicaron, porque xa se dixo qu’en Galicia al amuleto chámanye figa. Polo tanto, pinta dibuxarse un territorio de distribución da denominación cigua pral herba que coye el norte del occidente d’Asturias y qu’entra un pouco nel oriente de Lugo.

Espigas de cigua xa abertas. Mántaras (Tapia) (23/7/2022).

Pro hai tamén outro xeito de chamarye a esta poácea en galego-asturiano: miyán. É palabra qu’aparece nel vocabulario da Veiga, anque la identifica con outra especie, Digitaria sanguinalis. Os datos inéditos qu’eu recoyín d’esta palabra foron sempre pra chamar a Echinochloa crus-galli: nel conceyo de Castripol, dixéronmo nos Niseiros, Candosa, Brañatruiye y El Valín (nestos dous últimos casos, convivindo cua denominación de cigua); y, nel da Veiga, déronmo en Zreixido. Anque a chanteira de Digitaria sanguinalis medra rastreira y as inflorescencias son ben diferentes, tein dalgúa asomeñanza, aparte de ser as dúas herbas invasivas pral labrador, así qu’é esplicable que poda haber cruces nel uso de miyán pra esta y pral outra.

El nome de miyán ta en continuidá xeográfica cua forma galega millán (ademáis d’outras variantes como millá, millaca y millo bravo) y con denominacióis que se dan en Lión y Zamora, como miaina, ou en Portugal, como milhagem y milhâ-pé-de-galo. Y tamén ten relación cos nomes casteyanos mijera y mijo de los arrozales.

En miyán, el sufixo despectivo –án amécese a úa reiz miy-, del latín miliu, palabra que s’suaba nesta lingua pra chamar a úa clas de cereal, Panicum miliaceum, conocido en galego-asturiano como miyo. A esplicación del nome de miyán ta nel asomeñanza da pranta y das súas espigas con esa gramínea labrada antano y, sobre todo, con outra da mesma familia: Setaria italica. Anque este segundo cereal é conocido como paízo, tamén chegóu a confundirse col outro, col miyo. Tuvo que favorecelo el feito de qu’os dous foran deixando de labrarse al desprazalos como cereal de primavera el meiz chegao d’América. En búa parte de Galicia el nome que daban al cereal autóctono máis labrao, neste caso el millo, coyéronlo os labradores pra chamar al cereal forasteiro, pro esto tamén pasóu noutras zonas peninsulares, como en sitos del catalán unde ye chaman milloc ou milloca, ou tamén dacsa, qu’era el nome árabe que daban a outro cereal que semaban muito, el sorgo. En ben provincias del oriente peninsular, dende Cataluña hasta Andalucía, chaman panizo ou panís al meiz, neste caso botando mao d’outra das gramíneas desprazadas pol cultivo americano.

Nel noso occidente quedan topónimos que nos falan de sitos unde había abondo del cereal del país, como A Veiga el Miyo (El Franco), Os Miyeiros (El Franco), A Miyeira (A Veiga), Miyarego (Pezós), A Peicieira (El Franco), A Peicega (Pezós) ou Peizáis (Santalla d’Ozcos). Y miyeiros inda chaman na parroquia ayandesa de Llago a os vecíos de Ponticella (Villayón) y Castriyón (Bual), quizáis porque seguiron labrando d’ese cereal máis tempo.

A inflorescencia da cigua vai madurecendo y vai acolorazando. Mántaras (Tapia) (23/7/2022).

¿Y a palabra cigua d’únde vén? García Arias pensa que cigua vén del latín cicuta > *cigu(d)a, qu’é como conocían úa pranta mui velenosa, Conium maculatum. El étimo ten continuadores en portugués, galego y casteyano antigo: cigude, ciguda. Según este estudioso, de *cigu(d)a crearíase un verbo *cigua(d)ar ‘envelenar’ y del idea de ‘envelenar’ chegaríase á de ‘causar mal’ y d’ei ‘causar mal col mal d’oyo’. Anque Coromines pensaba núa orixe americana prá palabra cigua, García Arias nun ve problema a defender que seña un deverbal de ciguar qu’acabóu desprazando al derivao esperable de cicuta: *cegúa, *cigúa. El que nun queda claro é por qué referíndose el étimo a un herba velenosa puido chegar a significar ‘amuleto pra tornar el mal’, anque é verdá que nos campos semánticos poden darse estos cambeos radicales.

García Arias tamén trata a etimoloxía da palabra figa, qu’en asturiano nun significa ‘amuleto’ como en galego y galego-asturiano, senón ‘verruga que sal a dalgús animales’, cua variante figuera. Vén del latín fica ‘figo’, ‘figueira’, ‘tumor carnoso’ pol asomeñanza con este fruto. Ese uso asturiano de figa ten que ver col figueira ‘verruga’ del galego-asturiano.

Relaciono cigua y figa, y tamén el casteyano higa, porque nun se pode deixar de reparar na coincidencia semántica que tein as tres nel acepción de ‘amuleto’. É evidente que figa y higa vein del latín, unde xa s’usaba ese amuleto da manu fica pra tornar os espíritos ruíos. Sin desdeixar a teoría de García Arias pral asturiano cigua, podía pensarse en que tamén se trata d’úa variante derivada de fica. Xa é conocida de sobro a confusión fonética de f y ce, ci, z en asturiano (fincar/cincar, fenoyu/cenoyu…) y einda máis en galego-asturiano (fereixolo/cereixolo, fedoreya/cedoreya, fioyo/cioyo, cebiya, cerruyeiro…). Eso esplicaría el paso de figa a *ciga. Y despóis puido darse un fenómeno que se deu en asturiano, por exemplo cua palabra ortiga, que ten a variante ortigua, y tamén en galego-asturiano en casos como lougo, fougo ou nougo; querse dicir, el aparición d’úa vocal velar -u- por tar seguida del sonido velar -g-: *ciga > *ciuga > cigua. Variantes como as que recoyín na actualidá (ciugua, ciúga) amostran esas fases intermedias. A relación semántica pra chegar a referirse cua palabra cigua al herba viría del feito de qu’a especie considerábase mui ruía pras terras, igual qu’Oxalis latifolia, outra especie mala de descastar, se chamóu herba da maldición.

Xilgueiro (Carduelis carduelis)

Xilgueiro comendo nas flores del herba. Parque de Vega (Uvieo) (13/1/2021).

«Dime, xilguerín parleru, dime qué comes. Como arenines del mar; del campu, flores». Esta cántiga tan guapa que popularizóu El Presi unde se pergunta al paxarín falangueiro é muito búa introducción pra presentar al xilgueiro (Carduelis carduelis). Trátase d’un ave ben conocida, de colores inconfundibles, vivos y relumantes como a seda (y esto da seda nun lo digo de baldre; xa s’ha a ver). Como páxaro que s’alimenta sobre todo de grao, ten el pico ancho, pro, así y todo, é ben aguzao. Da cara encarnada, con úa mancha moura nos oyos como se levara antifaz, ten úa tira branca polos laos da cabeza, mentres que porriba y pol cocorote é mouro. Tamén é chamadeira nas alas a lista marela y as puntas brancas, que condo las ten recoyidas amañan un dibuxo mui guapo de pintías nel fondo del lombo.

En Asturias hai xilgueiros todo el ano, nos sitos a menos altitú. Crían aquí, pro tamén chegan a pasar el inverno dende el norte y de paso pra máis al sur. É a fema a que s’encarga de fer el nío, del xeito d’úa conquía, con mofo, la, plumas, foyas… Nun son bus d’estremar os machos y as femas condo los vemos por ei porque nesta especie nun hai muito dimorfismo sexual. Reparando máis en detalle, ún dos xeitos pode ser qu’el macho ten el encarnao da cara máis intenso y cubre máis superficie.

Despóis da cría, os xilgueiros avezan a verse en bandos, ás veces mui grandes y tamén con outras especies da familia Fringillidae, á que pertenece. Como xa se dixo, aliméntanse básicamente de gra y pódense ver a miudo picotiando nos cardos, pra sacaryes a somente. Precisamente da palabra cardus ‘cardo’ vén el nome que ye daban a esta ave en latín, carduelis, y d’ei tamén el nome científico: Carduelis carduelis. En Mántaras cuntáronme que tamén yes gustaban muito os grumos das flores de Senecio vulgaris, que se poñían como cebo pra cazalos.

Xilgueiro núa cana. Parque de Vega (Uvieo) (12/1/2022).

Y ei entramos na característica quizáis máis conocida d’esta ave, qu’é el sou canto tan alegre. Por eso foi sempre cazada: pra tela en xaulas y sentila cantar. Botábase mao sobre todo da liga, un pegamín que s’amañaba comprando os ingredientes na botica ou ben féndola con miola d’acebro machacada. A cousa era fer un sito alto pra qu’apousara el páxaro. Ún dos xeitos era chantar úa estaca con un canouco derriba al que s’espetaba úa varía de salgueiro enfarnada con aquela liga. Condo apousaba alí, el probe paxarín quedaba apegao. Esta práctica hoi ta prohibida. Ben deitamos del que s’avanzóu en muitos aspectos da protección a os animales.

El nome tradicional d’este páxaro reculóu muito col peso da denominación casteyana, jilguero, y costóume caro atopar xente que respondera naturalmente cua forma autóctona, xilgueiro. Namáis la teño apuntada en Mántaras (Tapia), El Chao das Trabas (El Franco), Cartavio y Ortigueira (Cuaña), y Andés (Navia). En Ortigueira dixéronme que cuase s’usa máis xilgueirín que xilgueiro. Fernández Vior nun la recoye nel sou vocabulario da Veiga, anque si nel sou libro Notas etnolingüística del conceyo da Veiga, unde rexistra tamén como variante popular el nome casteyano. Xa Acevedo y Fernández recoyían nel sou vocabulario publicao en 1932 namáis el casteyanismo silguero, con ese sufixo –ero que delata que nun é forma patrimonial. Tamén aparece así nel vocabulario da Roda, que sigue muito esa fonte.

Parexa de xilgueiros buscando qué comer nel herba. Pódense estremar ben as pintías brancas tan chamadeiras qu’amañan as alas condo tán recoyidas. Parque de Vega (Uvieo) (13/1/2021).

Na zona fronteiriza del asturiano occidental, el vocabulario de Tox (Viḷḷapedre) rexistra a forma híbrida xilguero, sin a diptongación esperable –eiro (ou –eiru, según a normativa escrita del asturiano), mentres que nel de Santa Marina y Vigu (Navia) recóyese xilgueiru. É el resultao que sigue por todo el occidente asturiano, hasta dar cua forma central y oriental xilgueru, ás veces xilguerín, con variantes como xilguiru, con metafonía, y outras como silgueru, sirgueru y hasta filgueru, caso este quizáis d’ultracorrección a partir del casteyano jilguero, denominación que, como dixen, ta mui estendida.

Prá súa denominación en galego dispoñemos del estudio que fixeron Penas y Pedreira, unde se xuntan todos os datos qu’había daquela en Galicia. Hai un feixe de sitos unde se recoye el nome casteyano ou el casteyano agalegao, ou el galego acasteyanao, cuas particularidades fonéticas de cada zona (jilguero, jiljero, siljero, silguero, cíljaro, gíljaro, xilguero…). A denominación estándar galega, mui estendida por todo el territorio, é xílgaro, pro despóis hai dúas zonas con outras tipoloxías denominativas. En continuidá territorial col resultao portugués pintasilgo, en toda a veira sur de Pontevedra y Ourense danye nomes a partir del verbo pintar máis un sustantivo: pintasilgo, pintaxilgo, pintasilvo, pintasilvas… Y nel estremo sur de Lugo y norte y leste d’Ourense, entrando tamén nel Bierzo (Lión), el nome básase nel verbo picar + cardo: picacardo, picacardiños, picacardio, picalocardo… Aparte, tán recoyidas outras denominacióis locales como barroso, na Ribeira de Piquín, al pé d’Asturias, dizque porque aveza a picar el barro dos ribazos.

En casteyano, ademáis de jilguero, y as variantes silguero y sirguero, hai outros nomes mui estendidos como cardelina, colorín, golorín, golorito ou sietecolores, que ben veces sustituyen á forma estándar nos sous territorios.

Outro xilgueiro pousao núa cana nel parque de Vega (Uvieo) (12/1/2022).

Sobre a etimoloxía de xilgueiro hai discusión. Houbo estudiosos como Meyer-Lübke ou Amado Alonso que lo fixeron derivar del nome grego del cardo, sílybon, que pasóu al latín como silybum. Crearíase entoncias úa denominación pral ave, *silibarius, quer dicirse, ‘cardeiro, amigo dos cardos’, qu’evolucionóu, col paso -b- > -g-, á forma actual. En apoyo d’esta teoría ta el comúis que son as denominacióis basadas nel cardo noutras linguas romances, como cadernera, carderola (catalán), cardelina (aragonés), chardonneret (francés), cardellina (italiano), cardoglinu (sardo), cardalina (corso)… El menos esplicable é qu’en galego, asturiano ou casteyano se partira d’ese étimo silybum pral vexetal y non el máis común de carduus.

Dudan Pidal y Coromines d’esa hipótesis, entre outras razóis, por nun haber continuadores romances peninsulares de sylibum pra chamar á pranta, anque dalgún estudio atopóu fitotopónimos (topónimos derivaos d’un nome de pranta) que si poden vir d’ese étimo. Elos queren miyor relacionalo col casteyano sirgo ‘pano de seda’, polos colores tan chamadeiros del páxaro fendo úa comparanza col texido. García Arias, al estudiar a etimoloxía de xilgueru, sigue esta segunda teoría: viría del latín sericarius ‘que trata en seda’, ‘da color da seda’, al través d’úa forma hipotética *siricarius. Seres era un sito da China famoso pola seda y outros productos, y d’ei salíu el adxetivo sericus ‘de Seres’ > *siricus, que deu el asturiano einda vivo hoi sirgu ‘de dous colores’, anque na documentación medieval hai muitos testimonios del uso da palabra pra referirse á seda. A palatalización de –s->-x– é normal y hai ben alternancias de resultaos en asturiano: siblar/xiblar, subir/xubir, sebe/xebe.

Bígaro (Littorina littorea, Phorcus lineatus, Steromphala spp.)

 

Bígaros da especie Phorcus lineatus arrodiaos de lámparas y cascarín. Os dous bígaros pequeníos da dereta son da especie Steromphala umbilicalis, ben sei. Ribeiro del Mayolo (Serantes, Tapia) (9/8/2017).

Se penso nel brao condo era rapacín, a mía acordanza lévame dereto a os ribeiros, a mañás y tardes al sol, a esploracióis na vazamar de covas y olgas… y, de ralo en ralo, a ir a os bígaros. D’estos moluscos toca falar, pro non pra ir a elos: nun ta de máis recordar qu’eso de coyer bígaros ta prohibido se nun teis el autorización correspondente. Queda dito.

Noutro tempo, a xente iba a os bígaros sin limitacióis, pra cocelos y comer despóis nelos axudándose con un alfiler. Nun é que quiten a fame, pro saber saben a mar y é como quen come pipas. Hai úas contas décadas, había muyeres pixotas qu’andaban as vilas cua súa mercancía y vendían bígaros por tancarolaos. Hoi ofrécense en dalgús chigres pr’acompañar úa botella de sidra ou el vermú del mediodía.

Todos esos bichíos con cáscara arredondiada como se foran coscos pequenos píntannos bígaros, pro hai qu’aclarar que nos nosos ribeiros podemos atopar cuatro especies principales d’estos moluscos ás que chamamos asina, y dalgúas hasta son de familias clasificatorias distintas. Polo tanto, a palabra bígaro que recoyen os vocabularios de Mántaras y A Veiga, que tamén me deron en Serantes, Valdepares, Cartavio y Andés, hai qu’asignala en conxunto ás especies que tratamos aquí.

A especie Phorcus lineatus é búa d’estremar pol dente ou piquín que ten unde empeza el oyo da cáscara. Os Friales (Serantes, Tapia) (14/7/2023).

Littorina littorea é el bígaro por antonomasia na denominación estándar casteyana, anque en muitos portos de mar d’ese ámbito lingüístico tamén ye chaman caracolillo, caracol, caracola, burgao, burgaíllo…. A cáscara é cardoxa tirante a moura, acaba en punta y ta toda estriada. Vive nas pedras y entre el ouca, y dáse ben nas desembocaduras dos ríos. Barriuso recoye pra esta especie nel sou Atlas Léxico Marinero de Asturias el nome de bígaro negro nas Figueiras, bincha en Tapia y bígaro sin máis nel Porto y Ortigueira. En Mántaras, un marineiro deume el nome de bígaro del río. En asturiano, ademáis de bígaru, en muitos portos chámanye mincha, cuas variantes nincha y minche. Esta palabra pinta ser un empréstamo aprendido polos marineiros nos portos galegos; nel caso del dato tapiego, vese qu’houbo un paso de m > b por confusión de bilabiales: mincha > bincha. Según el estudio de Ríos Panisse sobre a nomenclatura da flora y fauna marítimas en Galicia, nos portos de Lugo máis achegaos a Asturias chámanye bígaro ou bígaro de fango (Ribadeo) y bígara (Burela, Foz), anque tamén se dan outras denominacióis como chícara (Rinlo), mintiña (Cangas de Foz, San Cibrao) y el popular mincha, qu’a partir de Viveiro dáse por toda a costa coruñesa, con dalgús outros nomes como corniño, cornecho, hasta chegar a Laxe, unde empezan a recoyerse as formas caramuxa ou caramuxo. Esta denominación sigue pola costa pontevedresa, con variantes como caramecha ou caramela, hasta chegar a Portugal, unde recibe nomes como caramujo, borrelho, burrié, burgau…

As outras tres especies d’estos moluscos máis comúis das nosas costas son da familia Trochidae. A primeira, Phorcus lineatus (ou Monodonta lineata, que nesto dos nomes científicos hai muitas sinonimias) ten a cáscara lisa, tan alta como ancha, cuase como úa peonza, d’ei qu’el nome estándar casteyano seña ese, peonza. A color é cardoxa tirante a averdosada, con úas rayías máis escuras fendo ziszás y a punta normalmente desgastada y deixando asomar un toque de naranxa del nacre del interior. El máis chamadeiro pra identificala é un piquín ou dente que ten na veira del oyo da cáscara. Barriuso recoyéu pra ela nas Figueiras el nome de bígaro blanco y nos demáis, bígaro a secas, agá en Ortigueira, que ye dixeron mincha. En Mántaras, un marineiro deume el nome de bígaro del mar, en contraposición á especie anterior, que chamaba bígaro del río. En asturiano, en dalgús portos recibe calificativos como bígaru xorreru, derechu o culón.

As outras dúas especies son del xénero Steromphala. Steromphala umbilicalis (tamén conocido como Gibbula umbilicalis) é de color cardoxa averdosada, con rayas radiales violetas anchas, da cáscara un pouco estrapelada, polo que se conoce en casteyano col nome estándar de gíbula plana. Dáse unde hai ouca, d’ei qu’en Tapia ye dían el nome específico de bígaro del ouca. En asturiano, recibe en dalgús portos os nomes de bígaru del sol, de mariagarcía ou raxáu, neste caso referido á súa coloración. El outra especie é Steromphala cineraria (ou Gibbula cineraria), da cáscara máis alta qu’ancha, polo qu’en dalgús portos del centro d’Asturias conócese como bígaro cornudo. Tamén ten rayas acolorazadas, anque son máis estretas qu’as da súa especie irmá, así qu’hai unde ye chaman rayáu ou bígaru raxáu. Ademáis, comparte dayundes el nome de bígaru de mariagarcía col outra especie. Esplica Barriuso nel sou Atlas qu’en Candás os marineiros que lo informaron consideraban esta especie como el bígaro verdá. El nome estándar en casteyano é gíbula gris. En galego, aparte del común caramuxo, recóyense as denominacióis de caramuxa do mar pra S. cineraria y margarita ou mincha pra S. umbilicalis.  

Fixen un pouco de rabiar a este bígaro da especie Phorcus lineatus pra que se puidera ver el corpo fóra da cáscara. Os Friales (Serantes, Tapia) (16/7/2023).

¿D’únde vén a palabra bígaro? Coromines tenla por asturiana y nun ye atopa úa etimoloxía clara, anque la emparenta col galo beccus ‘pico’. García Arias nun comparte esa hipótesis porque nun concuaya cua evolución al asturiano, que sonorizóu ese –cc– y deu –g– (bígaru y non *bícaru). Barriuso pensa como étimo nel grego bikos ‘ánfora’, axeitao en latín núa forma hipotética *bícarus, emparentao cua palabra si documentada nesa lingua de vicarius ‘vasín’.

Al falar da lámpara (Patella spp.), recordaba cómo al escavar alredor da casa en Mántaras atopábamos cascaras d’elas, de condo se comían y se tiraban fóra. Nun recordo atopar cáscaras de bígaros, quizáis porque son máis dalgadas y se desfían máis axina. Así y todo, había nel lugar úa senra que se chamaba A Senra de Bígaros ou Senra del Mar nel chao que ta entre el barrio de San Antonio y el ribeiro das Poleas. Sempre me chamóu el atención ese nome. ¿Será qu’al labrar atopaban muitas cáscaras de bígaros? ¿Terá que ver col avezo qu’había antano de cuitar as terras con ouca, que podía levar bígaros entre ela?

Carnapodeiro (Sorbus aucuparia)

Os frutos del carnapodeiro amañan recimos grandes ben chamadeiros condo madurecen. Parmu (Teberga) (8/8/2021).

Cuas repoblacióis de pino y ocalito dominando el pouco paisaxe arbolao, na marina tapiega nun hai muita variedá d’especies del país. Precisamente, condo me puxen a xuntar datos dialectales pra falar d’un arbolín como el carnapodeiro (Sorbus aucuparia), precatéime de que nel meu vocabulario de Mántaras nun recoyera a denominación en galego-asturiano y que tampouco Manolo Galano y Jacinto Díaz rexistraban el sou nome autóctono na fala da Roda, señal de que mui común nun era en Tapia. É normal que nun lo fora porque é úa especie qu’aveza a darse por derriba dos 600 m d’altitú, anque pode chegar a baxar hasta os 300 m. Nun reparéi nel carnapodeiro hasta que nun empecéi a salir polos montes d’Asturias, por Somiedu, Teberga, Quirós, Ponga… Despóis si, en conto subín un pouco prá montaña del estremo occidental asturiano, camín da Serra da Bovia, xa vin qu’era úa especie conocida y puiden perguntar cómo ye chamaban. Ben sei que foi nel Roso, al pé da mexadeira del Cioyo, na parroquia castripoleña de Balmonte, unde primeiro sentín úa denominación en galego-asturiano pral árbol: carnapodo. Precisamente publiquéi en 1996 un artículo na revista Entrambasauguas sobre úa visita a ese salto d’augua que tan famoso é agora y nél citaba el noso árbol.

A especie Sorbus aucuparia podía describirse axina dicindo qu’é aparecida nas foyas a un freisno: son compostas, imparipinnadas, querse dicir, cos foliolos postos pariaos al largo del raquis ou eixe y con úa foya sola na punta. Ademáis, como as del freisno, as foyas son lanceoladas y de veiras aserradas. A diferencia máis evidente entre os dous árboles prá xente que nun é entendida, aparte de ser máis pequeno el carnapodeiro, é qu’éste dá úas flores brancas que despóis se tresforman núas frutías en recimos, como arbeyos de grandes, ben chamadeiros condo se poin coloraos. Y é que pertenece á familia das rosáceas, unde se clasifican centos d’especies: aparte da roseira brava y a mansa, os máis dos árboles y arbustos que dan fruta, como el maceiro, el espieiro, a loureira, el abruñeiro, el arto ou el amorolo.

Fala del carnapodeiro Fernández Vior nel sou libro Notas etnolingüísticas del conceyo da Veiga. Diz qu’as canas dan úas varías mui estimadas pola elasticidá que tein y qu’a madera úsase en trabayos pequenos de carpintería. É verdá que nel mundo rural valorábase muito a dureza del carnapodeiro y qu’os mangos pras brosas chufábanse se eran da súa madera.

Hai outra especie autóctona del mesmo xénero, Sorbus aria, que tamén dá fruto colorao en recimos, pro con foyas simples, conocida como raño ou sorbeira branca en galego y como mostayal, mostaya ou mostayera en asturiano, polo que pode haber confusióis cuas denominacióis populares por causa d’esa asomeñanza nel fruto. Por exemplo, en Colunga ta recoyida a palabra sorbital, pro nel diccionario normativo, quizáis por nun haber abonda información, nun s’estreveron a delimitar máis el significao y defínenlo como ‘árbol montés del xénero Sorbus’. Nos vocabularios dialectales de galego tamén hai cruces na palabra sorbeira, que dalgús identifican col noso carnapodeiro pro qu’outros dicen qu’é outra especie, Ribes uva-crispa,  a grosella casteyana. Eu teño datos inéditos d’esa palabra, sorbeira, en galego-asturiano y sempre ma identificaron claramente con Ribes uva-crispa, al falarme das espías del arbusto y dos sous frutos tresparentes aparecidos a úa uva, pro, como xa dixen, nun son raras as confusióis entre especies pouco conocidas y con dalgús elementos aparecidos.

A denominación máis estendida en galego-asturiano pra Sorbus aucuparia é a de carnapodeiro: ademáis de recoyerse nos vocabularios de Ponticella (Villayón) y Bual, teño datos inéditos d’Obanza y Vilarín (Castripol), Llobredo (El Franco), Cartavio, Ortigueira y Vivedro (Cuaña), Castriyón (Bual), Grandas y Santo Miyao (Ayande). A forma sin el sufixo –eiro, carnapodo, déronma nel Roso (Castripol). El vocabulario da Veiga recoye outra variante: carnepodeiro. En Cachafol (Eilao) déronme as formas cadaporneiro y cadaporno; nelas pinta que se deu úa metátesis das consonantes –rn– y –d-: caRNapoDeiro > caDapoRNeiro. Tamén se pode considerar dentro d’esta tipoloxía denominativa a forma carrapoteiro que recoye el vocabulario de Castaedo y Monón (Ayande).

Nel tercio suroccidental, Grandas y Ibias, dáse outra denominación, capudre, en continuidá a entrambos laos col nome usao nos territorios vecíos del asturiano occidental y del oriente lugués. Recoyín a forma en Grandas y Penafonte (Grandas) y en Carbueiro, Santolín y Tormaleo (Ibias).

Hai un terceiro xeito de chamarye unde entra a reiz escorn– y que pinta coyer a veira máis oriental del noso territorio. É a denominación d’escornaprudo que recoye el vocabulario da Veiga, el escornabóis que me dixeron en Vilela de Baixo (San Tiso d’Abres), el escornella que me deron en Grandas y el escornapodeiro que rexistréi en Santalla d’Ozcos.

Carnapodeiro chen de frutos en Vilarín (Castripol) (16/9/2018).

En galego hai un feixe de variantes, comúis dalgúas d’elas a os resultaos del galego-asturiano: capudre, capudrio, cornabois, escornabois, cornabudo, cornabude, cornabuile, cancereixo, cornapuz, cornido, cornide, escornacabra, escornacabras, canfreixo… Dalgúas das formas del portugués son tramazeira, cornogodinho, sorveira-brava, sorveira-dos-pasarinheiros ou escancerejo. En conto al asturiano, hai tres tipoloxías de denominación. Úa máis occidental, anque hai datos d’ela en Colunga: capudre, caputre, capudre, capudru, capudu, capurriu…; outra centrosureña que bota mao del asomeñanza del árbol col freisno, del que se considera popularmente como a fema: alcafresna, alcafresnu, cafresna, cafresnu, fresna…; y outra oriental, qu’entra nel norte de Lión: argomenu, argomeñu, argamón… En casteyano, chámanye serbal de los cazadores ou de cazadores porque ten sido usao el sou fruto como cebo pra cazar páxaros, pro tamén se conoce como serbal montés, zurbal, jerbo, mostajo de perro, amargón, fresno silvestre…

Vendo todas as variedades de denominación en galego-asturiano, pro tamén mirando pra os outros resultaos de linguas vecías, hai que falar da etimoloxía, d’únde vein as formas actuales. Según García Arias, pinta evidente que detrás de todas ta un étimo latín, cornus, que nesta lingua usábase pra chamar a outro arbolín tamén da madera mui dura y que dá frutos, Cornus sanguinea, conocido en galego-asturiano como sanguño. Tanto en galego como en asturiano y en casteyano, a este árbol chámanye con variantes como a nosa relacionadas con sangre, pro einda hai resultaos que siguen el étimo cornus: en galego, corneira; en asturiano, cornapuya, cornapuz ou escuernacabres; y en casteyano, qu’el sou nome estándar é cornejo. Ese elemento corn– acabóu cruzándose cua palabra carne pra chegar a os nosos carnapodo, carnapodeiro ou carnepodeiro, pro manténse el -o- en variantes como cornapodeiro, escornapodeiro, escornaprudo, escornella ou escornabóis. Vese ademáis el cruce col verbo escornar.

Pra García Arias, os acabos en –pudre, –pudru, -pudu… podían ser continuadores del adxetivo pútidum ‘corrompido, cheirón’ ou putre ‘podre’, con úa regularización posterior al masculino en -u. ¿Y qué ten que ver col noso árbol? Pois resulta que Cornus sanguinea y outros árbustos aparecidos del xénero Rhamnus tein úas flores y úa paraza con un cheiror desagradable. Precisamente en casteyano, pra dalgúas d’estas especies danse nomes populares como sanapudio, espino pudio ou pudio (<pútidum) a secas. ¿Qué pasóu nel ámbito galegoportugués y asturlionés? Que debéu darse un desprazamento da denominación polas asomeñanzas nel fruto entre os dous xéneros y empezóu a usarse pra chamar a Sorbus aucuparia, árbol qu’heredóu nel nome a marca d’úa característica que realmente nun ten. Pral paso a –podeiro tamén puido influír el parecido con palabras tan relacionadas cua madera como poda y podar.

Palombo bravo (Columba palumbus)

Palombo nun xardín nel Cristo (Uvieo) (1/05/2023).

Hai un obra de teatro de Manuel García-Galano estrenada en Tapia en 1982 que se publicóu en multicopia pra vender y axudar nas festas del Carme, y que despóis formóu parte del libro Mareaxes tapiegos. Chámase Dous páxaros d’un tiro y acaba precisamente cua frase del título. El protagonista, Marcelo, dizla contento al ver que, despóis de todas as peripecias, él salíu alcalde y ademáis casóu a fiya. Matamos dous páxaros d’un tiro, diz. Sempre que leo ou sinto esa espresión, acórdome d’outra aparecida que temos en galego-asturiano que me pinta máis diferencial: matar dous palombos. Anque falábamos y escribíamonos muito pra comentar cuestióis lingüísticas, como gran conocedor del vocabulario tapiego qu’era el Galano, nunca ye saquéi a relucir este ditame noso de matar dous palombos… É verdá que pra titular el obra era máis tresparente y conocida el outra espresión referida a os páxaros en xeneral, pro el asunto da frase ten os sous veres.

Eso de matar dous palombos, anque nun aparece nos vocabularios d’asturiano, tamén s’usa nesta lingua, alomenos nas variantes occidentales, qu’eu téñolo sentido a naturales del conceyo de Salas. Tamén en galego debe dicirse, porque s’atopan usos literarios da espresión matar dous pombos (ou dúas pombas). En italiano dicen prendere due piccioni con una fava ‘piyar dúas palombas con úa faba’. En portugués cambían el animal y el xeito da morte: dicen matar dois coelhos de (ou com) uma cajadada ‘matar dous conexos d’úa cotapada’. En inglés usan kill two birds with one stone ‘matar dous páxaros d’úa pedrada’ y en francés dicen faire d’une pierre deux coups ‘sacar d’úa pedra dous golpes’. Noutras linguas como el holandés ou el alemán, as víctimas son moscas, que matan d’un soprido os primeiros y con un matamoscas os segundos, mentres qu’en ruso son lebres y morren d’un tiro. Como se ve con estos poucos exemplos, é universal a idea de despachar un asunto aprovetando que se fai outro y muitas linguas botan mao de comparanzas aparecidas.

Toda esta introducción lévanos al ave, al polombo, qu’é el qu’al cabo interesa aquí. En galego-asturiano, un palombo pode ser el macho ou a cría d’úa palomba (Columba livia), pro tamén ye chamamos asina a outra especie del mesmo xénero: Columba palombus. Pr’aforrar confusióis, pra titular escoyín úa denominación con adxetivo que tamén ta mui estendida xeográficamente na nosa lingua: palombo bravo. Al tratar da palomba, esplicóuse qu’el nome procedía del latín vulgar palumba (col sou masculino palumbus), pro qu’en realidá nesta lingua a palabra usábase pra chamar outra especie, Columba palumbus, porque a Columba livia chamábanye columba. Estas variacióis nas posibilidades de denominación a partir d’un étimo y d’outro tamén chegan a dalgúas linguas románicas. Por exemplo, en italiano, al palombo bravo chámanye colombaccio, palombaccio ou palombo. En francés, unde chaman pigeon á palomba (del latín pipione ‘páxaro novo piador’, ‘pichón’), al palombo poinye un adxetivo, pigeon ramier ‘palomba das canas’, anque nel suroeste de Francia tamén ye chaman palombe.

Palombo pousao nun espieiro veyo núa arribada da praya del Recosto, en Serantes (Tapia) (26/07/2020).

A especie Columba palumbus é máis grande que Columba livia y búa d’estremar polas pintas brancas que ten a entrambos laos del pescozo. Condo engala, son chamadeiras as rayas brancas das alas, del xeito d’úa media lúa. A cabeza é pequena en comparanza col corpo, qu’é agrisao, apardazao pol lombo y acolorazao pol peto. Anía nos árboles, unde amaña un nío con canías. É especie sedentaria na nosa terra, anque nel outono chegan tamén bandos a invernar dende el centro y norte d’Europa.

Al palombo chámanye en casteyano paloma torcaz ou torcaza, anque tamén se recoye a variante torcada. Ese adxetivo vén de sufixar el sustantivo latín torques ‘adorno que se pon alredor del pescozo’ y fai referencia ás pintías brancas que ten el ave nesa parte del corpo. El nome máis común en Galicia é pombo a secas, anque tamén ye chaman pombo torcaz, torcaza ou turcacia. Como s’ha a ver, en galego-asturiano dáse esa adxetivación a partir del étimo latín, anque con outras variantes. En asturiano, palombu é a denominación máis estendida, anque ás veces amécenye tamén adxetivos como bravu, torcaz, turcu, rullón ou montés.

En conto al galego-asturiano, nun s’atopa muita variación, agá nel adxetivo qu’acompañe a palombo, y ademáis esas variacióis tán estragayadas por todo el territorio, incluso convivindo en dalgús puntos. Recóyese palombo nos vocabularios da Roda, Eilao, Bual y Ponticella. Nel da Veiga, palombo bravo. En Mántaras, palombo bravo y palomba turcaza ou turcaza sin máis. Eu recoyín a denominación de palombo en Matafoyada (Tapia), Llobredo, San Xuyán y Villarín (El Franco), Cachafol (Eilao), Quintela (Santalla d’Ozcos) y Santolín (Ibias). Col adxetivo bravo, rexistréilo na Ovellariza y Penacova (Vilanova d’Ozcos), Molexón y A Mundiña (A Veiga), Balmonte, A Bouza, El Valín y Presa (Castripol), Penadecabras (Tapia), El Chao das Trabas y Villar (El Franco), Cartavio y Ortigueira (Cuaña) y Navedo (Eilao). En Mourentán (Ibias) dixéronme palombo turcaz; en Cachafol (Eilao), déronme a variante palombo turco; y nel Valín (Castripol) recoyín ademáis el nome a secas de turcaza. Nos adxetivos turcaz y turcaza é evidente el cruce, por etimoloxía popular, col adxetivo turco, favorecido ademáis pola posición átona da primeira vocal, que fai que tire a zarrarse a un u.

Tordo (Turdus philomelos)

 

Tordo nel parque de Vega (Uvieo) (11/1/2021).

El tordo ou malvís (Turdus philomelos), que son os dous xeitos máis populares de chamarye en galego-asturiano, é úa das aves que tein un canto máis melodioso. Igual qu’a merma (Turdus merula) y cuase todas as especies del xénero Turdus, son páxaros que descatan polo guapo que cantan. El macho del tordo ponse nel pico d’un árbol ou d’un louxao y empeza a cantar frases curtias y mui claras, ben veces copiadas d’outros páxaros, que vai repetindo y mudando por outras. Hasta máis de cen pode ter nel sou reportorio.

El tordo é grandín, da feitura da merma, anque un pouquín máis pequeno, pro a coloración é diferente de todo: pardo por derriba y branco amarelao nel papo y por debaxo, unde destacan as pintas marróis con forma de punta de frecha apuntando pra enriba, y del pico escuro cua parte d’embaxo marela. Al rovés qu’a merma, nun ten dimorfismo sexual, querse dicir, que nun cambía a color del plumaxe ou a grandura del corpo dependendo de se é macho ou fema. Os tordos son bus de ver en eiros, praos y parques, picotiando nel tarrén buscando minocas, viermos, frutos, bichíos… É mui característico cómo al andar espurren el corpo pr’adelantre y despóis érguense y poinse a velar alredor. Nel norte peninsular crían y viven todo el ano, anque camín d’outubre empezan a chegan poblacióis del norte d’Europa fuxindo del frío.

Hai outra especie máis de Turdus qu’é residente habitual nas nosas latitudes: Turdus viscivorus, el máis grande d’este xénero, que podemos velo muitas veces erguido y ben teso, cuas alas como colgando. Y hai outros tres que chegan namáis a pasar a invernada: Turdus iliacus, el máis pequeno, chamadeiro pola mancha ferruxenta que ten debaxo das alas; Turdus pilaris, tamén con úa mancha ferruxenta, pro nel papo; y Turdus torquatus, el único d’estos que presenta dimorfismo sexual: os machos son mouros y as femas apardazadas, os dous con un babeiro branco.

Os tordos cazáronse muito y empezaban a escasiar. Nel occidente asturiano comíanse guisaos ou con arroz y tamén se piyaban pra ter en xaulas y sentilos cantar. Ben deitaron, y deitamos, de qu’agora a súa caza ta prohibida.

Nel mesmo parque y el mesmo día. El pico ta dexobao d’andar buscando a comida entre a terra.

Nun é un páxaro nel que repararan os vocabularios dialectales de galego-asturiano. Namáis recoye el sou nome autóctono el de Mántaras, y tamén hai dalgún dato nel ALPI (Atlas Lingüístico de la Península Ibérica), pro teño máis información que puiden xuntar das mías pezquizas. Os rexistros máis abondantes son os de tordo, denominación que me dixeron en Folgueiras, Zreixido y Abres (A Veiga), Busdemouros (Vilanova d’Ozcos), Penafonte (Grandas de Salime), Santolín y Tormaleo (Ibias), Castaedo (Villayón), Anlleo y Andés (Navia), Ortigueira (Cuaña) y Balmonte (Castripol). Datos máis veyos son os das encuestas del ALPI, que recoyeron tordo en Salgueiras (Vilanova d’Ozcos), Cuantas (Ibias), na villa de Bual y en Freal (Navia).

En conto al nome de malvís, recóyese nel vocabulario de Mántaras y nas Notas etnolingüísticas del conceyo da Veiga de Fernández Vior. Tamén apuntéi malvís nel Valín (Castripol), Bustapena y Penacova (Vilanova d’Ozcos), A Roda y Serantes (Tapia) y Carbueiro (Ibias). En Balmonte (Castripol) y Zreixido (A Veiga) constatéilo convivindo cua denominación de tordo.

Relacionao cua color del ave, déronme dúas denominacióis que quizáis tán mezcradas con nomes conocidos d’outras aves tamén d’esa coloración: pardel en Cartavio (Cuaña) y pardón en Penafonte (Grandas). 

A palabra tordo vén del nome que se ye daba a este xénero d’aves en latín, turdus, anque tamén ye chamaban así a pexes da mesma color. Según destaca García Arias, quizáis xa d’entoncias seña el uso del nome como adxetivo cromático. Qu’eu sepa, como tal en galego-asturiano namáis s’aplica a os cabalos con pelo entre mouro y branco, con pencas escuras. Del mesmo étimo turdus pinta vir el noso verbo tordiar ‘andar entornándose pra un lao y pra outro, andar en ciszás por causa d’un mal ou por tar enfilao’. Y hasta s’usa el término despectivo torda pra chamar a daquén que nun é mui listo. Esas ideas d’andar con dificultá ou tar un pouco afatao tein toda a traza de tratarse de desprazamentos del significao a partir del nome del páxaro. Os estudiosos destacaron xa hai muito tempo el avezo del tordo de fartarse d’olivas ou uvas y quedar despóis tresposto pra esplicar espresióis en casteyano como tener cabeza de tordo, comparanza que s’aplicóu non solo al que taba mariao senón tamén al que nun tía muita listeza, así qu’el verbo casteyano aturdir pode ter esa orixe, como esplica Coromines.

Outro tordo nel parque de Vega (Uvieo) (13/1/2021).

En conto a malvís, os etimólogos búscanye a orixe nel nome del ave nel francés antigo, malvis, qu’hoi é mauvis. El caso é que tuvo fortuna na península, sobre todo nel norte. Xa se víu qu’a denominación atópase por muitas partes del territorio del galego-asturiano, anque sin amañar úa zona compacta y ás veces convivindo cua máis xeneral de tordo. En asturiano úsase muito: hai datos dende Cangas del Narcea hasta Llanes y dende el Cabo Peñes hasta Quirós, y tamén nel noroeste de Lión. Como pasa col galego-asturiano, malvís compite col nome de tordu. A cousa complícase porque en muitos sitos d’Asturias chaman tordu non a Turdus philomelos, senón a Turdus merula, querse dicir, á nosa merma, así que nun é raro que nesos sitos ye chamen tordu malvís ou torda malvís, pra estremalo del outro tordu. As confusióis tamén se dan en galego-asturiano: citéi máis atrás el dato de tordo pra Turdus philomelos que me deran de Castaedo, en Ponticella (Villayón), pro nel vocabulario d’esa parroquia recóyese tordo aplicao claramente a Turdus merula. 

A distinción entre tordo y tordo malvís recóyela Aníbal Otero nel galego máis oriental, pro nun dá máis datos d’a qué especies corresponden. A denominación de tordo ou torda é a máis xeneral en Galicia, anque é verdá que malvís ta recoyido en muitos diccionarios galegos, aplicao sobre todo a Turdus iliacus. É chamadeira el aplicación d’este nome a úa das especies de Turdus que chegan de fóra nel inverno, porque tamén hai datos d’esto en puntos del norte peninsular como en Palencia (malvís) ou en Cantabria (malvís francés).

Francisco Bernís, ornitólogo y estudioso dos nomes vernáculos das aves na península, chega á conclusión de que nel ámbito lingüístico casteyano tordo especializóuse sobre todo pra referirse a outros páxaros, os estorníos, y que foi nas demáis zonas lingüísticas (y enténdese que tamén nas de contacto) unde s’aplicóu ás especies del xénero Turdus. Así y todo, el panorama é mui complexo y hai confusióis entre especies del xénero ou xeneralizacióis a todo el xénero. A denominación estándar en casteyano, mui estendida, é zorzal, qu’é palabra d’orixe árabe y que ten variantes como zarzal, torzal, zarzalero… Eso si, en toda a xeografía del casteyano úsanse outros xeitos de chamarye como tordo, tordo pardo, tordo blanco, torda, torda parda, torda francesa, tordilla, tordeja, malvís, malviz, charra, merla parda, mierla blanca…