Faya (Fagus sylvatica)

Fayedo subindo al Altu Ventana (Teberga) (5/2/2012).

A faya (Fagus sylvatica) é un árbol que se pode ver hoi en Asturias en sitos da montaña, húmedos y avesíos. Vese mui pouco pola marina porque as que puido haber dendói que las tumbaron pola súa madera y a súa leña, qu’é muito búa. Pro ten habido exemplares centenarios en dalgúas vilas como Castripol ou A Caridá qu’einda se recordan.

Según cuntaban nel periódico El Aldeano, dende os tempos da pola medieval de Castripol había a tradición de qu’os conceyales que tomaban posesión del cargo prantaban un árbol nel conocido na documentación como Campo del Tablado. Condo construíran el parque, respetaran úa faya centenaria recordo d’aquellos tempos. Taba delantre da Capiya del Campo y debaxo d’ela aveirábanse os vecíos pra tar de parola. Igual qu’outros árboles emblemáticos como el Carbayón d’Uvieo, cayéu víctima da insensibilidá de xente que tanto ye daba a valía d’esta clas de monumentos naturales. Nel caso de Castripol, foi un coronel del Exército amo da casa que taba delantre da faya el que mandóu primeiro fradarye as canas de baxo y al cabo, en febreiro de 1924, según cunta el periódico Castropol, con alevosía y nocturnidá, sin fer caso del guardia municipal que tentóu de chamarye el atención, fradóulo porriba. Foi el acabo da faya.

Nel caso da Caridá, a fayeira, qu’asina ye chamaban os caridexos, taba delantre da igresia, nel conocido como El Campo das Almenas, y tumbóula un ciclón en 1971. Tanto d’úa como d’outra hai fotos na rede. A da Caridá pode verse núa nota qu’escribín nel 2001 na sección «El houcha» da revista Entrambasauguas.

Faya nel Aramo, porriba de Grandiel.la (Riosa) (5/5/2018).

Pro pra ver montes de fayas, os conocidos como fayedos ou fayeiras, hai que subir prá montaña. En Ibias, nos paraxes de Valdebóis y Muelos, hai bus exemplos (por certo, ta ben recordar que Muelos é el xeito que tein de chamarye en galego-asturiano al que se conoce en Cangas del Narcea como Munieḷḷos). A paraza lisa y abrancazada das fayas é inconfundible. Ademáis, as foyas salen dispostas en horizontal y amañan úa cuberta mui mesta qu’estorba el paso da luz. Eso fai que nun medre cuase miga de vexetación debaxo y día pé a un paisaxe alfombrao de foyas. Hai poucas cousas tan guapas como un fayedo nel outono, con todas as tonalidades entre roxo y encarnao que se poda ún figurar y col tarrén estrao das mesmas colores. Aló unde hai fayas conocen ben a súa madera, usada pra mangos de ferramentas, xugos y galochas, y tamén a súa leña, mui chufada polas súas propiedades caloríficas y a facilidá pr’arder; tanto, que, según recoye Marcelino Lozano nel sou libro Castaedo y Monón en poucas palabras, dizse qu’a faya díxoye al carbayo que, se nun fora por vergonza, ardía debaxo del augua.

El árbol dá un fruto comestible, el fayuco, envolto núa cáscara como pasa cuas castañas y as noces. É un nome que nun atopéi en galego-asturiano agá núa fonte escrita, un soneto en casteyano publicao nel periódico Castropol en 1907 unde aparece a palabra fayucos en cursiva, señal evidente de qu’esa era a súa denominación local. É tamén como se chama en asturiano, fayucu, mentres qu’en galego dicen fabuco. En casteyano, unde el f- inicial del latín acabóu evolucionando hasta perderse, é hayuco (y haya, claro).

Fayucos einda verdes. Al madurecer empezan a regañar y a deixar ver a semente. Fayas indo pral Valle d’Angón (Amieva) (19/8/2020).

El nome xeneral en galego-asturiano pral árbol é faya, como en asturiano, tal como recoyen os vocabularios da Veiga, Mántaras, A Roda, El Franco, Bual, Ponticella, Eilao, y Castaedo y Monón. Eu recoyínlo tamén en Poxos (Villayón), Castro (Grandas), Penacova (Vilanova d’Ozcos), Zreixido (A Veiga), O Chao (San Tiso d’Abres) y Carbueiro (Ibias). Nel Monte, na parroquia naviega d’Anlleo, dixéronme fayeira, como na Caridá, con ese sufixo típico pra os árboles, como pasa con acebro y acebreiro, abruño y abruñeira, bidur y bidureira, beneito y beneiteiro ou espín y espieiro. Nas encuestas del ETLEN tamén se recoyéu a denominación de faya en Fanduvila y en Villamayor (Ibias), anque nestos casos y noutros da zona sur y del estremo máis occidental del Navia-Eo a pronunciación d’ese -y- nun é consonántica, achegando a punta da lingua a os alveolos, senón qu’é úa semivocal palatal, sin chegar a tocar nelos (faia). É úa pronunciación ésta que se dá en continuidá territorial col galego y col asturiano occidental. Hai que recordar qu’a normativa escrita galega nun ten a grafía -y- y, seguindo a pronunciación semivocálica propia de Galicia, escriben faia (y raia, praia, maio, etc.). Por exemplo, Fernández Vior recoye nel conceyo da Veiga a pronunciación xeneral faya, mentres que nas parroquias máis occidentales d’Abres y Guiar dicen faia.

A palabra faya é a evolución normal dende el latín fagea (materia fagea ‘madera de faya’), a partir da súa denominación nesta lingua: fagus ‘faya’. De faya vén el verbo fayar ‘pisar de madera’ y os sustantivos fayao y fayo ‘piso de trabas de madera d’úa sala, d’un desván’, acepción ésta da que derivóu a de ‘desván’. Xa se dixo qu’a madera de faya era mui valorada antano y del sou uso cuase esclusivo pra pisar crearíase, a partir del verbo fayar, un participio regular fayao, cua súa versión irregular ou forte, fayo. É el mesmo que pasóu col sou sinónimo soyar ‘pisar, poñer el piso’, que ten os sustantivos soyao y soyo ‘piso’, derivaos dos participios regular y irregular respectivamente.