Largato arnal (Lacerta schreiberi, Timon lepidus)

Un exemplar macho de Lacerta schreiberi asoleyándose núa parede. Santuyano (Mieres) (17/7/2021).

Ta ruin de determinar el nome popular de muitas especies, por conocidas que sían, y máis núa lingua como el galego-asturiano, tan falta de datos de fitonimia y zoonimia. Un exemplo é a denominación que ye damos ás dúas razas de largatos grandes que se poden ver na zona máis occidental d’Asturias: Lacerta schreiberi y Timon lepidus. Como se vai comprobar máis adelantre, chamámosyes largatos, largatóis y largatos arnales (cuas variantes palatalizadas na zona unde é característico ese fenómeno: llargato, llargatón, llargato arnal).

A primeira especie, Lacerta schreiberi, é a máis común en todo el territorio, mentres qu’a segunda, Timon lepidus, según os mapas de distribución actuales, é escasa y atópase sobre todo na montaña, en Grandas, Ibias y Ayande. A esplicación ta en que son sitos con un clima aparecido al mediterráneo, ecosistema propio d’esta especie.

Timon lepidus é meirande que Lacerta schreiberi. Pode chegar a ter hasta 90 cm de largura dende a cabeza hasta el pico del rabo. A súa color é entre averdosada y amarelada, con puntíos mouros, anque el elemento máis diferenciador ta nos machos, que lucen us redondelíos azules mui característicos nos laos del corpo. Esa é a motivación prá denominación estándar en casteyano: lagarto ocelado. El outra especie, Lacerta schreiberi, é máis pequena, d’hasta 40 cm. Tamén é averdosada, con pintías mouras, pro el máis chamadeiro é el pescozo azul del macho condo ta en celo. Así y todo, en casteyano chámanye lagarto verdinegro.

Como yes pasa ás largatas ou largatixas, os largatóis poden ceibar el rabo como técnica de supervivencia: déixanlo nas poutas del sou depredador y asina aprovetan pra poder fuxir. A pesar da súa traza, son inofensivos pral ser humano, anque é verdá que traban pra defenderse. Así y todo, normalmente escapan condo ven xente. Comen arañas, saltóis y outros insectos; tamén largatixas, ovos y frutas. Timon lepidus hasta pode cazar mamíferos pequenos, como ratos.

Del largato cuntábase que cua súa presencia avisaba á xente de qu’había colobras cerca. Berto Álvarez Peña escribíu un artículo pequeno sobre el reptil na revista Entrambasauguas recoyendo esta y outras tradicióis, como el uso del sou unto con fines melecieiros. Chámaye largato arnal, identificándolo como Timon lepidus, anque nas descripcióis que cita d’informantes del conceyo del Franco estos destacan qu’é azul, así que pode que se tían referindo al macho de Lacerta schreiberi. Nel caso da bibliografía galega, as denominacióis populares del largato que levan el adxetivo arnal identifícanlas normalmente con Timon lepidus, pro a verdá é que nun dispoño de datos definitivos pral caso del galego-asturiano porque tampouco os vocabularios son claros. A mía impresión, a falta d’outras informacióis, é qu’el término largato arnal (y variantes) úsase indistintamente pras dúas especies, máis se reparamos en que muitos datos d’esa denominación son de zonas unde nun ta constatada a presencia de Timon lepidus.

El mesmo largato, medio á solombra.

Entrando xa nos datos, hai que señalar qu’el nome máis común en galego-asturiano é el de largato ou largatón (llargato y llargatón na zona dialectal correspondente). Con ese acabo en masculino, os falantes estrémanlo das especies pequenas, as largatas, anque tamén hai unde a estas yes chaman largatos (ou llargatos). Pra desfer esa confusión, en muitos sitos bótase mao del aumentativo (largatón, llargatón), pro tamén ye poden amecer el adxetivo arnal.

El vocabulario da Veiga recoye largato y el de Bual, llargato, mentres qu’os d’Eilao, Ponticella y Monón y Castaedo rexistran llargatón (cua variante largatón na zona d’Eilao unde dicen lume, leite, lobo…). Hai qu’apuntar qu’el vocabulario de Bual tamén recoye a forma llagarto. Sin estremar entre as dúas especies xa ditas, eu recoyín largato nel Valín (Castripol), Vilela de Baixo (San Tiso d’Abres) y Penafonte (Grandas); llargato, na Roda (Tapia); largatón, en Cachafol (Eilao) y en Mourentán, Santolín y Fandovila (Ibias); y llargatón, nel Monte (Navia). A estos datos hai qu’amecer el llargato del que fala un informante de Romeye (El Franco) nel artículo xa citao d’Álvarez Peña.

Na palabra largato dáse un cruce con largo, porque a forma etimolóxica sería lagarto, sin esa metátesis del -r-. El resultao lagarto (>largato) procede de *lacartus, variante da denominación qu’el reptil tía en latín clásico: lacertus. A palabra largato (y llargato) ten outra acepción en galego-asturiano, a de ‘tumor que sal nas pezuñas das vacas’. Tamén en galego se constata lagarto pra chamar a bultos nel peleyo dos animales. Nun sei a razón d’esta amplación semántica da palabra, agá que teña que ver cua tradición qu’hai en Galicia de pensar qu’os largatos botaban un veleno pol tarrén qu’al pisalo provocaba afeccióis cutáneas. Outro aspecto qu’hai que ter en conta é el uso tradicional del unto del largato pra curar problemas dermatolóxicos nos pés, así que por ei tamén pode vir úa esplicación. Aparte, chámanye lagarto en galego al corveyón da vaca y a úa parte dos lacóis del cocho, así que nun sei se por un fenómeno de metonimia esa parte da pata puido dar nome al mal nas pezuñas ou se foi al rovés, ou se poderá haber dalgúa asomeñanza entre el reptil y a forma d’esa parte del corpo.

Dous largatos macho (Lacerta schreiberi) amarrándose. Anque a foto ta un pouco desenfocada, ten interés pol momento que se captóu. Campiello (Uvieo) (28/4/2019).

El outra clas de denominación en galego-asturiano, a composta del sustantivo máis el adxetivo, ta recoyida en dalgús vocabularios, anque cua variante asnal, de seguro qu’un cruce con asno: Acevedo y Fernández y El Franco, llargato asnal; Mántaras, largato asnal. Tamén eu rexistréi esta denominación nel Valín (Castripol) y en Bustapena (Vilanova d’Ozcos). Os demáis datos que recoyín son cua variante arnal: largato arnal na Veiga dos Molíos y Vilarín (Castripol), na Ovellariza (Vilanova d’Ozcos) y en Santalla; llargato arnal en Ortigueira y Lloza (Cuaña) y en Villar (El Franco); a esto habería que sumar a mesma denominación dada por un informante de Miudeira (El Franco) nel artículo d’Álvarez Peña. Acevedo Huelves recoye ademáis el nome de llargatón arnal.

En galego, chámanye lagarto arnal, asnal ou arnao, normalmente referido a Timon lepidus. Outra denominación é sardón, nel sur de Pontevedra, en continuidá col portugués sardão. As formas con metátesis, larg-, en galego tán recoyidas namáis na veira máis oriental de Lugo, en continuidá cos resultaos del galego-asturiano. Tamén en galego debe haber cruces nas identificacióis: el nome de lagarto ferreño aplícase a Lacerta schreiberi, pro tamén a Timon lepidus. El adxetivo arnal (arnao, asnal, arnaz, arnás) ten un uso limitao en galego porque namáis se conoce combinao con us poucos sustantivos referidos a especies: á folgueira, al toxo y al largato. Polo tanto, a definición que dán os vocabularios d’arnal é a de ‘grande, bravo, del monte’. Tamén s’aplica ás espías que salen nel peleyo, quizáis porque poden ser grandes y dolorosas. É el qu’eu conozo en galego-asturiano como espía carnal, qu’antias interpretaba como un xeito d’estremala da espía vexetal, pro qu’agora dudo se nun será un caso d’etimoloxía popular a partir d’un hipotético *espía arnal. El adxetivo arnal ben sei que vén del sustantivo arna ‘paraza del árbol’, palabra d’orixe prerromana.