Malvela (Glechoma hederacea)

Florías de malvela nun ribón del parque del Monte Altu d’Uvieo (13/4/2017).

Condo fixen as encuestas pral vocabulario de Mántaras (Tapia) aló por 1987, faláronme d’úa herba conocida como malvela que s’usaba antano como romedio pra os dolores menstruales, pras inritacióis y pra dar ás vacas que daban pouco leite. Como daquela nun la din identificao, asina la definín nel libro. Tampouco dicía muito más sobre esta palabra el vocabulario da Roda, del mesmo conceyo anque xa en zona dialectal de -ll-, que define malvella sin máis como ‘herba melecieira’. Anos despóis, tirando del filo, puiden identificala claramente como Glechoma hederacea.

Trátase d’un herba rastreira que sal en sitos avesíos y pode ingrir muita superficie. Quizáis por eso ye chaman en casteyano hiedra terrestre. As foyas son arredondiadas y as flores, aromáticas, tein a color malva que ye dá el nome que recibe en galego-asturiano esta especie. Son flores mui chamadeiras, con un labio enriba de tres lóbulos y outro embaxo, máis largo, con dous.

Conócense ben os usos melecieiros d’esta pranta nas sociedades tradicionales, con aferventaos pras inflamacióis y catarros da xente, pro tamén pral gao. Martin de Villar recoyéu en Tol y nas Campas (Castripol) el avezo de cocer a malvela, colar el augua y darya ás vacas pr’axudaryes a librarse, querse dicir, botar fóra as libraduras despóis de parir. Nel sou libro Curandeiros, compostores y outros sanadores constata en Matafoyada (Tapia) y en Salgueiras (Vilanova d’Ozcos) aquelos usos da pranta pra os dolores menstruales qu’eu recoyera en Mántaras. No Castro (San Tiso d’Abres), según ye cuntaron, dábanya cocida en leite ás muyeres que pariran de pouco pr’aliviar as inritaduras; tamén pras afeccióis qu’eran por causa d’un soliazo. Un home do Teixo (Taramunde) conocido como o Albeitre de López cantaba esta copra: Si supieran las mujeres / lo que hace la malvela, / la pacerían ellas / igual que las vacas hierba. Como dixen, é úa tradición conocida. Xa a mediaos del s. XVIII un gran estudioso das prantas en Galicia como el padre Sarmiento escribe al falar da malvela: «Oí que era buena para enfermedades de mujeres». Recoye el nome de malvela, que se rexistra hoi, anque outros vocabularios galegos dan denominacióis como herba de reste, herba dos bolos ou herba redonda. En casteyano, ademáis de hiedra terrestre, tamén ye chaman rompepiedras porque se ten usao el herba pra tratar os cálculos renales. En asturiano namáis se recoyen nas publicacióis os nomes de mantarrota y de caneros, quizáis ésta úa variante de carneros, comparanza col animal que s’aplica a outras especies.

Nun teño muitas máis denominacióis en galego-asturiano agá a que me deron en Cartavio (Cuaña), malvía, con un sufixo diminutivo que concuaya col qu’hai en malvela y malvella. A diferencia é que –ela, –ella xa nun funciona como diminutivo vivo na actualidá (dizse que nun é un sufixo productivo) y –ín, –ía si. É sabido qu’ún dos xeitos que tein as linguas pra crear palabras novas é por derivación, querse dicir, a partir d’úa reiz á que se ye amecen outros sufixos. Col diminutivo –ellum, –ellam chegaron al actualidá palabras novas como buchelo (a partir de buche), capelo (de capa), codelo (de coda), fornelo (de forno), mantela (de manta), paxarela (de páxara), trapela (de trapa), etc. Pro agora cualquera falante de galego-asturiano que quira fer un diminutivo d’úa palabra como manta, por poñer un caso, nun ye amece –ela, senón –ía (-iña en San Tiso d’Abres y Taramunde, nas parroquias d’Abres y Guiar na Veiga, y Os Coutos en Ibias). Así qu’ese malvía de Cuaña pode ser úa forma máis nova qu’el esperable malvella. Sía como sía, guarda a mesma idea de qu’a nosa pranta é como úa malva (Malva sylvestris) en pequeno, anque muito nun s’asomeñen, agá na color das flores y nas propiedades melecieiras.

Pr’acabar, é chamadeiro el nome que me deron en Carbueiro (Ibias), unde el herba tamén s’usaba pra sanar catarros y mancaduras. Chámanye malvarrosa, con esa reiz común ás outras denominacióis en galego-asturiano, pro con un segundo elemento –rosa. A malvarrosa en casteyano é úa pranta de xardín (Alcea rosea) alta y das flores grandes que nun tein miga que ver cua florías da malvela. As denominacióis populares tein estas voltas y quén sabe cómo chegóu el nome a Ibias.