Espieiro (Crataegus monogyna)

Flores d’espieiro na veira del camín a Brañanoceo, en Santuyano (Mieres) (15/5/2016).

Condo el brao xa ta ás portas, as veiras dos camíos énchense de branco cuas flores que botan os espieiros (Crataegus monogyna). Son bus de reconocer de lonxe porque as florías salen por todas as canas del árbol y vénse as ramas chías de branco como se foran gadeyas nevadas. Das flores han a salir despóis us frutíos coloraos ben chamadeiros. El espieiro é un arbusto que se ten usao muito pra zarramentos y vese estragayao polos valaos alí unde einda quedan. Pode chegar a fer un arbolín curioso y nos portos vense exemplares ben guapos unde se mete el gao a moscar á súa solombra. Ten úa madera dura y por eso avezaba a usarse pra fer mangos prá ferramenta.

Das canas del espieiro salen outras pequenías acabadas en pincho. Nun son espías como as que poda ter el arto, pro tein a mesma función disuasoria que tein noutros árboles. Da palabra espía precisamente ye vén el nome. Os vocabularios da zona brindan as formas espieiro (Bual) y espín (Mántaras), sinónimos os dous que recoyen tamén nel da Roda. Nel da Veiga estrémase el espín (anque nun pon el nome científico, pola definición trátase del noso árbol) del espieiro ou escambrón (Prunus spinosa). Nel vocabulario d’Acevedo y Fernández aparecen espieira y espín, que tán marcaos como recoyidos el primeiro pol bualés Acevedo y el segundo pol franquín Fernández. El franquín diz qu’hai espín coraleiro y espín d’inxertar, anque nun esplica máis nada. El vocabulario de Monón y Castaedo (Ayande) recoye a forma espieiro, árbol del que diz qu’é bon pra inxertar nél as pereiras. Esa é úa característica pola qu’é conocida a especie, así que xa temos a esplicación d’esa raza d’espín d’inxertar que recoye Fernández. El que nun sei é qué será eso d’espín coraleiro, se úa variedá del árbol ou un sinónimo sin máis. Ta claro que coraleiro ten que ter que ver cos frutos coloraos que dá, aparecidos a os corales.

El nome d’espín, como se víu, úsase na veira máis al norte del Navia-Eo: é nome que recoyín en Zreixido (A Veiga) y O Chao (San Tiso d’Abres), lugar este unde tamén me dixeron el sinónimo d’escambrón. Precisamente, en Montavaro, na parroquia de Balmonte (Castripol), apuntéi ese nome d’escambrón pra Crataegus monogyna. Na mesma parroquia, en Brañatruiye, dixéronme espín y escambrón. En todo el resto del noso occidente recoyín sempre espieiro, nome que sentín en Bustapena (Vilanova), Os Niseiros (Castripol), Castro (Grandas), Pezós, Corondeño (Ayande), Doiras (Bual), San Xuyán y Llobredo (El Franco), Vivedro (Cuaña) y El Monte (Navia). En Poxos (Villayón), tamén apuntéi a forma espĩeiro, con úa nasalidá mui pronunciada nel primeiro -i-. É esta úa característica da fala d’allí que tamén teño escuitao a falantes del Franco.

Os frutos del espieiro poden quedar nel árbol ben tempo despóis de que perdera as foyas, como neste al pé da Campa Utriel (Riosa), en pleno outono (29/11/2015).

Dispoñemos de máis datos sobre el nome d’este arbolín gracias al ETLÉN, un proyecto da Universidá d’Uvieo nel que participo que busca medir a transición entre os dominios lingüísticos galegoportugués y asturlionés na zona que vai del Navia al Eo. Pra fer esta medición fixemos encuestas por alí perguntando miles de palabras y frases cuas que buscar fenómenos fonéticos y morfosintácticos, y entre os exemplos que se manexaban coincidíu qu’había nomes de prantas. Dalgús dos datos que vin dando sobre nomes populares d’especies vexetales saquéilos dos sitos que me tocóu encuestar, tanto da propia encuesta como de perguntas feitas desque acababa, porque era xente d’edá que sabía muito y, se había vagar, aprovetéi pra perguntaryes cousas de vocabulario. Cos datos das encuestas feitas polos meus compañeiros del ETLÉN tamén podo amecer máis información sobre el nome popular de Crataegus monogyna (igualo en –o as formas recoyidas, qu’ás veces apuntáronse con –u): espiñeiro, col resultao á galega, en Valdeferreiros (nos Coutos, Ibias) y A Garda (Taramunde); y espieiro en Villamayor y Fanduvila (Ibias), El Pato y Navedo (Eilao), Labiaróu (Samartín d’Ozcos), Teixeira (Santalla) y San Salvador (Ayande).

Na encuesta del ETLÉN buscábase namáis a palabra derivada d’espía, polo que non sempre quedóu claro a qué especie ou especies se referían. É seguro que se trata del noso árbol… anque non solo. El feito de qu’outras razas bravas con espías como Prunus spinosa s’usaran pra inxertar nelas frutales fexo que se confundan ás veces os nomes y que tamén ye chamen espieiro, ou, al rovés, que chamen con nomes habituales pra esta especie, como escambrón, al noso Crataegus monogyna. Hasta entra neste xareo a peruyeira (Pyrus pyraster), raza brava que tamén s’usa pra inxertar y que ten pinchos, polo que tamén ye dan dacondo el nome d’espieiro.

Espieiro na veira da subida á Malena (Morcín) (20/5/2016).

Se buscábamos a palabra espieiro ou espiñeiro era porque nos interesaba el comportamento da cayida del –n– intervocálico, propia del galegoportugués, nese tipo de derivaos. A forma espieiro nun é máis qu’a reiz espía ou espín con un sufixo –eiro que xa se víu ben veces pra chamar outros árboles y prantas (binteiro, acebreiro, pesegueiro bravo…). A palabra espieiro viría a ser ‘árbol das espías’. Como se comentóu nel espĩeiro de Poxos, a perda del -n- intervocálico deixóu un rastro de nasalidá na vocal precedente que, nel caso del galego y del portugués derivóu nel sonido nasal palatar [ɲ], grafiao –ñ– ou –nh-, respectivamente, nas súas normativas escritas: espiñeiro ou espinheiro. Nel caso del galego-asturiano, agá en sitos como Poxos, esa nasalidá desaparecéu na palabra: espieiro. Son chocantes as formas d’esta clas unde ta pol medio a perda del -n- porque dan resultaos mui variaos en galego-asturiano dependendo del sufixo, da palabra y da zona. Por poñer dalgún caso, en Tapia os qu’andan al mar son marineiros, pro en Barres ou nas Figueiras (Castripol) son mariñeiros. En Zreixido (A Veiga) cain de focíos, pro enfociñan; van a os molíos, pro mol el moliñeiro, condo en Tapia dicimos molieiro. Tamén en Tapia dicimos farina, pro en Castro (Grandas) dicen faría, anque ás cousas que tein a traza da faría chámanyes alí farinentas… y ás muyeres que subían a vender xardías chamábanyes xardieiras. Son cousas ben guapas da nosa riqueza dialectal.

En conto a os nomes populares en galego de Crataegus monogyna, hai ben d’elos ademáis del d’espiñeiro: espiño, estripo, estripeiro, escaramiñeiro, escambrón, pirliteiro…. El asunto é que, como se dixo, tamén se poden aplicar dacondo ás outras especies xa vistas. En asturiano, a forma máis estendida é sin duda espinera, en feminino, anque tamén se dan espineru, espín y espina. Nas denominacióis populares en asturiano confúndese tamén dacondo con Prunus spinosa y por eso tamén ye chaman pruneral. En casteyano os nomes máis comúis son espino albar, espino blanco ou majuelo.