Chantaxe (Plantago major)

Chantaxe nas regrechas d’un camín empedrao en Sontolaya (Morcín) (8/9/2015).

Nas boqueiras dos eiros, al pé das rodeiras dos camíos, en todos os sitos húmedos mui pisaos… é bon de ver el chantaxe (Plantago major) ou a chantaxe, que cos dous xéneros ye chaman. En Mántaras, unde recoyín a forma en masculino, cuntáronme qu’as foyas calentábanse y usábanse pra curar mancaduras. A pranta ten úas foyas anchas y arredondiadas con us nervios todo al largo d’elas mui característicos que fain que ye chamen dayundes la planta las siete costuras ou a pranta das sete costrelas. Tamén son chamadeiras as inflorescencias en forma d’espiga.

Dentro del xénero Plantago hai outra especie aparecida prá que nun sería raro que se ye dese el mesmo nome popular, el Plantago media, qu’as foyas salen máis rapeñas y son máis ben elípticas y col rabo máis curtio qu’as del Plantago major. Menos aparecida y búa d’estremar é outra especie da que xa falaremos, Plantago lanceolata, cua qu’ás veces cruza os nomes populares.

A forma chantaxe ta recoyida tamén nos vocabularios da Roda y del Franco. El vocabulario d’Acevedo y Fernández fala d’úa variante xantaxe como propia del Franco y, efectivamente, asina lo apuntéi eu en Godella y Villalmarzo. Neste caso a palatal xorda cambióu el xeito d’articulación d’africada a fricativa, quizabes por asimilación con ese acabo en –axe, anque tampouco nun é raro ougüir casos de confusión entre ch– y x- en galego-asturiano (changada, xangada; chirigonza, xirigonza…).

En conto a outros datos inéditos, en San Xuyán (El Franco) y O Chao (San Tiso d’Abres) teño anotao a chantaxe, en feminino, mentres qu’en Salave (Tapia), Villarín, Villar, Llobredo (El Franco) y Busdemouros (Vilanova d’Ozcos) recoyínlo en masculino, el chantaxe. Estas vacilacióis son normales porque nel galego-asturiano encóntranse os masculinos en –axe del asturlionés cos femininos propios del galegoportugués. Por eso pódese sentir a sufraxe ou el sufraxe, a friaxe ou el friaxe, etc.

Outra forma que teño apuntada déronma en Santolín (Ibias): fullancón. ¿Será un despectivo de folla, polas foyúas que ten a pranta en comparanza con outras herbas aparecidas como Plantago lanceolata?

Dúas chanteiras ben brizas de chantaxe nun camín dos Llagos de Silva, en Salave (Tapia) (11/7/2015).

En galego, ademáis da forma chantaxe, hai outras variantes como tantaxe, chantaxa, chantasia, chantá ou chantán. Tamén el portugués ten resultaos populares d’esa mena, con denominacióis como tanchagem ou tanchá que vein d’úa metátesis d’outras formas primeiras chantagem ou chantá.

En asturiano, ademáis de llantén ou llantel, úsanse nomes como herba carril ou fueya del carril, ben sei que pol que se falóu al empezo de qu’é úa herba qu’aveza a salir en sitos pisaos y rodaos. Outra denominación é a de planta’l grillu, qu’é pranta que gusta a esos insectos. Como se dixo, ás veces mézcranse os nomes d’esta especie cos del Plantago lanceolata, y por eso se recoyen formas como llanxuela ou llanzuela.

A palabra chantaxe vén del nome plantágine que se ye daba en latín a esta y outras especies del xénero Plantago. Pinta qu’a denominación latina vía del asomeñanza das foyas, por esos nervios tan característicos, cua pranta del pé. Ese grupo pl– deu en galego-asturiano ch– (como chover < plovere ou chao < planu). É úa evolución propia de todo el galegoportugués que comparte tamén col asturiano occidental. Pódese comparar col resultao en catalán, que mantén el grupo inicial pl-, pro qu’evoluciona na desinencia d’un xeito asomeñao al noso: plantatge (ese –tg– pronuncíase aparecido a –ch-). En casteyano y asturiano a evolución foi por outra vía, tanto nel grupo inicial, que deu ll-, como na desinencia: llantén.